Το κείμενο μου , μια συγκριτική μελέτη μεταξύ της φιλοσοφιας των Σωκράτη και Κομφούκιου που μεταφράστηκε στα γαλλικά και θα δημοσιευτεί τον επόμενο μήνα στο περιοδικό της Σορβόνης . Une étude comparative entre la philosophie de Comfucius and Socrates .
Κομφούκιος-Σωκράτης
Δημοσθένης Δαββέτας,
Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης στο Παρίσι (séminaire Sorbonne και IESA),
διευθυντής προγράμματος “Europe” στο IESA, ποιητής, εικαστικός
Εισαγωγή
Παρότι οι δυο τους έζησαν σε δυο χώρες τόσο διαφορετικές από γεωγραφική, πολιτικο-κοινωνική και πολιτιστική πραγματικότητα, εντούτοις οι αντιλήψεις τους κάπου συγκλίνουν, διότι πραγματεύονται έναν κοινό στόχο, που έχει ως κίνητρό του τον άνθρωπο. Ο στόχος αυτός είναι: Το πώς θα μπορέσει ο άνθρωπος να φτάσει στην επιδιωκόμενη ευτυχία. Και παράλληλα τίθεται το ερώτημα: τι είναι η ευτυχία; Είναι κάτι το υπάρχον; Κι αν ναι, είναι εφικτό ή απλά είναι μια επιθυμία που αγγίζει τα όρια του ανεκπλήρωτου ονείρου; Το θέμα αυτό του «ευτυχισμένου» ανθρώπου, τόσο πανάρχαιο και τόσο σύγχρονο, είναι κατά περιόδους διαχρονικά επίκαιρο στην ιστορία του πολιτισμού. Η σημερινή εποχή το’ ζει ξαναφέρει στην πρώτη γραμμή της καθημερινής αναζήτησης. Και βέβαια οι «έμποροι» κάθε είδους ευτυχίας αυτοπροτείνονται ως κατέχοντες την απάντηση και προτείνουν τα «φάρμακα» και τις λύσεις για να φτάσει κάποιος στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Μήπως όμως αντί να παρασυρόμαστε από τους εύκολους «εμπόρους της ευτυχίας» είναι καλύτερο να γυρίσουμε στις πηγές της φιλοσοφίας αυτών των δύο μεγάλων δασκάλων που παρότι δεν έγραψαν, εντούτοις με τα λεγόμενα και την ζωή τους σημάδεψαν την ανθρωπότητα βάζοντας μία κοινή (έστω κι ασυνείδητα) βάση μιας ευρωασιατικής αντίληψης για το ζήτημα; Ας δούμε λοιπόν κάποια ουσιαστικά σημεία των φιλοσοφιών τους και ας τα προσεγγίσουμε συγκριτικά.
Ηθική κι αυτογνωσία
Όταν λέμε ότι κι οι δυο ενδιαφέρθηκαν για τον Άνθρωπο, προφανώς ενδιαφέρθηκαν για το πώς πρέπει να ζει. Το θέμα της Ηθικής λοιπόν είναι καθοριστικό στην φιλοσοφία τους. Η αλήθεια είναι συνδεδεμένη με το” Καλό”, το οποίο είναι ταυτόχρονα κάτι που εμπεριέχει και τα καλο, αλλά και το ωραίο. Άλλωστε, στον Σωκράτη, τον δάσκαλο του Πλάτωνα, καλό κι ωραίο ( Καλονκαγαθον) δεν διαχωρίζονται διότι αφορούν την αγαθότητα, στοιχείο καθοριστικό στην ηθική εξέλιξη και πορεία του Ανθρώπου. Όσο ο Κομφούκιος στα Ανάλεκτά του ξεκαθαρίζει ότι η Αλήθεια είναι σημαντική γιατί προέρχεται από τον Άνθρωπο κι είναι αυτός που την κάνει σπουδαία κι όχι το αντίθετο, άλλο τόσο ο Σωκράτης στην Απολογία του μιλά για γνώση του εαυτού, γι αυτογνωσία, ως βασική προϋπόθεση μιας πορείας που θα οδηγήσει σε μια ανώτερη γνώση, αυτή που θα βοηθήσει την επιμέλεια της ψυχής, έτσι ώστε η τριάδα ιδέα-ψυχή-σώμα να εναρμονιστεί και να συμβάλλει στην αγαθότητα, η οποία ενδυναμώνει την ψυχική και σωματική ευτυχία του ανθρώπου. Η φροντίδα της ψυχής ως εκείνο το ενεργό και γόνιμο στάδιο όπου συνυπάρχουν κι οι ιδέες και τα σώματα ή, για να το πω αλλιώς, η ψυχή ως το ον όπου κατοικεί ταυτόχρονα ιδέα και σώμα είναι το κύριο μέλημα του σωκρατικού δρόμου προς την ευδαιμονία. Το πρόβλημα της ευτυχίας («ευδαιμονίας),του “ευ ζην “, του δημιουργικού καλού «δαίμονα» τον οποίο μονίμως χρησιμοποιούσε ο Σωκράτης ως την εσωτερική φωνή που τον καθοδηγούσε, απασχολούσε και τον Κομφούκιο στα Ανάλεκτα του οποίου υπάρχουν πολλές φράσεις που πραγματεύονται το ίδιο ζήτημα.
Η ευτυχία όμως δεν μένει μόνο στο αυτογνωσιακό πεδίο. Αντίθετα, με βάση την αυτογνωσιακή εργασία, ο Άνθρωπος θα πρέπει να είναι ικανός να συμμετάσχει δημιουργικά στην κοινωνία.
Ηθική και κοινωνία
Η φιλοσοφία τους δεν θα είχε αξία αν δεν συνέβαλλε στην ευπλασία ενός ανθρώπου ικανού να διακυβερνήσει τον εαυτό του και κατ’ επέκταση την πολιτεία. Ο θεωρητικός λόγος είναι δυνατός μόνο αν μπορεί να γίνει πράξη, να επηρεάσει την αυτοπραγμάτωση του πολίτη δι-εαυτού-και-δια-μέσου-της κοινωνίας. Το ζήτημα της ώριμης εμπειρίας που οδηγεί στην σοφή αντιμετώπιση της καθημερινότητας απασχολούσε και τον Κομφούκιο και τον Σωκράτη. Ο πρώτος, πάλι στα Ανάλεκτά του, θέτει μια ηλικιακή χρονολογική πορεία που ξεκινά από τα δεκαπέντε ως τα εβδομήντα χρόνια του ανθρώπου, μέχρι να μάθει μέσα από διάφορα βιωματικά χρονικά στάδια το ποιο είναι το ορθόν, το οποίο κι ήθελε να το πράττει αβίαστα, ως μία συνειδητή φυσική πραγματικότητα.
Ο δεύτερος, διαφοροποιούμενος σχετικά κι όχι απόλυτα, θεωρεί ότι η αυτογνωσιακή πορεία οδηγεί στην προσπάθεια προς το «άριστο», το «φρόνιμο» και το «δίκαιο», όπως διαβάζουμε στον Φαίδωνα και στην Πολιτεία. Τι σημαίνει πραγματικά μέσα από την σημερινή μας οπτική ή έννοια του Τζουν-τζου, του ανώτερου ανθρώπου, κατά τον Κομφούκιο; Και πώς συγγενεύει αυτή με την σοφία και την Αρετή, έννοιες που διαλαλούσε ο Σωκράτης;
Ο κοφουκιανικός Τζουν-τζου ή αλλιώς Χσενγκ Τζεν, που’ ναι αντίστοιχο με το ελληνικό «σοφός», αν κι εξαρχής θεωρήθηκε ότι λόγω ετυμολογίας αφορά κάποιον ευγενή καταγωγή (οι πρόγονοι του ανήκαν στην ανώτερη κοινωνική τάξη), εντούτοις, από τις φιλοσοφίες των Κομφούκιου-Σωκράτη, ο άνθρωπος Τζουν-τζου-σοφός, ο σοφός-ανώτερος άνθρωπος, άρχισε να ξεπερνά το ζήτημα γενετικά ή ταξικά. Οι έννοιες σοφία, ανωτερότητα, άρχισαν ν’ αφορούν την ευγένεια και την αγαθότητα της συμπεριφοράς. Ήταν δηλαδή θέμα ηθικής πορείας.
Οι άνθρωποι γεννιούνται όμοιοι εκ φύσεως, έλεγε ο Κομφούκιος κι αντίστοιχα ο Σωκράτης υποστήριζε ότι κανείς δεν είναι κακός με την θέλησή του. Τι σημαίνουν αυτά; Ότι απλώς το αν κάποιος θεωρηθεί καλός (ανώτερος άνθρωπος-σοφός), αυτό θα’ ταν αποτέλεσμα της συμπεριφοράς και πορείας του στην ζωή, στόχος της οποίας είναι η αναζήτηση της σοφίας (φιλο-σοφία, φιλείν-σοφία) και του «τζεν» από την κομφουκιανική πλευρά. Ηθική (προσωπική και πολιτική) δίχως να διέπεται από το «φιλείν» την «σοφία» και το «τζεν» δεν νοείται. Μόνο μέσα απ’ αυτά τα στοιχεία η ηθική οδηγεί στην αυτό-πραγμάτωση ή αν θέλετε, στο να ζει κάποιος μ’ ευγένεια, ανιδιοτέλεια, δικαιοσύνη και καλοσύνη. Η ηθική αυτή είναι μια ηθική που ξεκινά πρώτα από την ανθρώπινη καρδιά πριν φτάσεις την Πολιτεία κατά τον Κομφούκιο. Και κατά τον Σωκράτη, η ηθική αυτή στόχο έχει την θεραπεία της ψυχής, άρα την αυτογνωσιακή φροντίδα που θα συνδύαζε νου, ψυχή και σωματική πράξη. Πράγματι, βλέπουμε το πόσο κοντά είναι οι δύο αυτές φιλοσοφικές προτάσεις. Σε σημείο που κάποιος μπορεί εύκολα να αναρωτηθεί στο κατά πόσον είναι πλησίον ως έννοιες και όροι ,οι λέξεις «καρδιά»- «ψυχή». Δίχως την προσπάθεια κατανόησης του εαυτού του, ο Άνθρωπος δεν θα μπορέσει να υπηρετήσει ποτέ σωστά την Πολιτεία. Αν δεν μάθει ν’ ακούει τις φωνές της «καρδιάς» του (Κομφούκιος) με τις φωνές του «δαίμονά» του (Σωκράτης) δεν θα μπορέσει ποτέ να πορευτεί «ηθικά», που σημαίνει ότι δεν θα μπορέσει ποτέ να πορευτεί προς την πλήρωση του εαυτού του.
Το σώμα
Το σώμα μας, ως ευαίσθητο υλικό και δέκτης βιωμάτων, δεν φτάνει από μόνο του στην πλήρωση. Κι αυτό γιατί δεν είναι τίποτα περισσότερο παρά εργαλείο γλώσσας, παρά λόγια. Όμως τα λόγια δεν φτάνουν. Πρέπει να γίνουν Λογος ή Τζεν. Κι αυτό γίνεται μόνο διαμέσου της καρδιάς-δαίμονα, της καρδιάς-ψυχής, διαμέσου της γλώσσας-σώματος, κατοικημένης από΄τον δαίμονα-τζεν. Χάρις στην ψυχή-καρδιά μπορεί να ξεκινήσει η μέσω ηθικής ενόρασης καλλιέργεια του Ανθρώπου, στόχος της οποίας είναι να τον ωθήσει στο να πετύχει τον ποθούμενο αυτοέλεγχο, χαρακτηριστικό που με την σειρά του συμβάλλει στην αυτογνωσία, αλλά και στην ορθή συμπεριφορά στην κοινωνία.
Όταν μιλάμε γι αυτογνωσία, δεν μπορεί να γίνει λόγος μόνο για κάτι εσωτερικό δίχως την εμπειρική δράση του εξωτερικού. Που σημαίνει: δεν μπορούμε μόνο με το σώμα ούτε δίχως αυτό να φτάσουμε στο γνώθι σαυτόν. Χρειαζόμαστε μια παράλληλη δράση ισορροπίας μεταξύ σώματος και ψυχής, μεταξύ καρδιάς και πράξεων, ώστε να μπορούμε να’ χουμε γόνιμο διάλογο και με τον εαυτό μας και με τους άλλους γύρω μας. Η φροντίδα του εαυτού περιλαμβάνει φροντίδα ψυχής και σώματος. Ξεκομμένα αυτά το’ να από τα’ άλλο, δεν μπορούν να λειτουργήσουν ούτε στην φιλοσοφία του Κομφούκιου ούτε σ’ αυτήν του Σωκράτη. Η «διάνοια», όρος που βρίσκουμε στον Πλάτωνα είναι η δια του νου ενεργοποίηση των πράξεών μας. Ο νους όμως, δίχως την συμμετοχή της ψυχής, δεν μπορεί να επηρεάσει το σώμα μας. Η ψυχή μέσω της αρετής της αγαθότητας μπορεί κι επιτυγχάνει την συγκράτηση των πράξεών μας. Μας οδηγεί στην αυτοπλήρωσή μας. Χάρις στην διττή διάσταση της ψυχής (μεταξύ ιδεών και σώματος) , όπως διαβάζουμε στον διάλογο Μένων του Πλάτωνα, μπορούμε να μάθουμε την «αρετή» του «αγαθού»., που’ ναι το Καλό, προϊόν της ορθογνωσίας. Όταν συμβαίνει δηλαδή το κακό, αυτό οφείλεται σ’ άγνοιά μας και μόνο. Βέβαια, εδώ μιλώντας για γνώση, δεν εννοούμε άθροιση πληροφοριών, αλλά εκείνη την βαθύτερη ενοραματική εμπειρία, η οποία είναι απόσταγμα ενατενισμού του βιώματος ή αναστοχασμού του βιωμένου γεγονότος. Μέσα από την βιωματική ενόραση οδηγούμαστε στην αρετή της γνώσης που’ ναι χαρακτηριστικό του Καλού, του μόνου ηθικού και πραγματικού στόχου στην ζωή μας. Η λογική αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ζωή είναι μονόδρομος: η αναζήτηση του καλού. Κι ακόμη ότι: το καλό είναι το Ολον, το Παν, η οργανική συνύπαρξη νου και σώματος, καρδιάς και πράξης.
Ο ανοιχτός εαυτός
Από τα λίγα πιο πάνω αναφερθέντα μπορούμε εύκολα να συμπεράνουμε ότι και στις δύο φιλοσοφικές διδασκαλίες, και σ’ αυτήν του Κομφούκιου και σ’ αυτήν του Σωκράτη, ο βασικός δρόμος έρευνας είναι αυτός της γνώσης του εαυτού μας. Πρόκειται για μια συνεχή δράση του ρήματος φιλώ -απαρέμφατο φιλείν-, το οποίο ασταμάτητα ως ο «έρωτας» (για να θυμηθώ τον Πλάτωνα στο Συμπόσιό του) αναζητά την σοφία μέσω της ενοράσεως του βιωματικού παρόντος. Αναζητείται ο εμπλουτισμός μέσω της καλλιέργειας του εαυτού μας, άρα η διεύρυνσή του μέσω της γνώσης. Ανάλογη πορεία υπάρχει και στους δύο σπουδαίους φιλοσόφους. Ό, τι λέχθηκε για τον Σωκράτη, δηλαδή ότι καλλιεργώντας τον εαυτό μας μέσω του αγαθού της γνώσης αγγίζουμε το καλό, ανάλογα και στην διδασκαλία του Κομφούκιου η αυτό-γνωσία επιτυγχάνεται μέσω του Li (της ευπρέπειας). Αν αυτοελεγχθεί κάποιος στα όρια του Li, τότε σημαίνει ότι είναι στον δρόμο του Jen. Και σους δύο σπουδαίους δασκάλους θα μπορούσαμε να πούμε ότι στόχος είναι η «εδαιμονία», το «ευ ζην», ο άνθρωπος του Jen, ο «ανώτερος άνθρωπος».
Πίστη-δαιμόνιο
Για να έχει αίσιο τέλος αυτή η πορεία, πρέπει ο άνθρωπος ν’ ακούει τις εσωτερικές του δυνάμεις: στον Κομφούκιο είναι το ming (η πίστη ή η ουράνιος εντολή), ενώ στον Σωκράτη είναι το «δαιμόνιο». Χάρις στο ming μπορεί στην κομφουκιανική διδασκαλία να γίνει κάποιος τζούν τζου, ανώτερος άνθρωπος. Και χάρις το δαιμόνιο στην σωκρατική διδασκαλία μπορεί κάποιος να κάνει σωστά το καθήκον του ανεπηρέαστος από εξωτερικούς παράγοντες. Υπάρχουν πράγματα, όπως οι βουλές του ουρανού (και στον Κομφούκιο και στον Σωκράτη) που ξεπερνούν τις ανθρώπινες δυνατότητες. Συνεπώς το μόνο που πρέπει και μπορεί να καλλιεργήσει κάποιος είναι να κάνει πράξη ό, τι πρέπει να κάνει πράξη, αδιαφορώντας για το αν θα’ χει ή όχι επιτυχία στην πορεία του αυτή. Όπως στον Κομφούκιο υπάρχει η επιταγή, η εντολή του ουρανού, έτσι και στον Σωκράτη το δαιμόνιο έπαιρνε τις διαστάσεις θεϊκού σημείου (το «δαιμόνιον σημείο», «του θεού σημείον»), δηλαδή ένα είδος πνευματικού οδηγού. Στην Απολογία του Πλάτωνα είναι ξεκάθαρος περί αυτού. Ming και δαιμόνιο λοιπόν έχουν ανοιχτό κι ευθύ διάλογο μέσω των δυο κορυφαίων φιλοσόφων-διδασκάλων. Όμως για να κλείσω εδώ αυτή την μικρή εισήγησή μου, αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι κι οι δυο τους έστρεφαν την ενέργειά τους στα όρια του Ανθρώπου. Δεν τους απασχολούσε κάποια άλλη αγωνία παρά η καλλιέργειά του έτσι ώστε με το να γίνει ο ίδιος καλύτερος, να μπορεί ταυτόχρονα να βοηθήσει και τους συνανθρώπους του κι έτσι να συμβάλει καθοριστικά στην καλυτέρευση της κοινωνίας. Η συνεχής βελτιωμένη διεύρυνση του εαυτού συνέβαλλε όχι στο να γίνει κάποιος ίδιος με τους άλλους, αλλά μέσω της δικής του εναρμόνισης του εαυτού του να μπορεί να εναρμονίζεται και με τους άλλους γύρω του.
Πηγές
Κομφουκιανά Ανάλεκτα
Πλάτωνος, Η Απολογία του Σωκράτη
Πλάτωνος, Φαίδων
Πλάτωνος, Μέμνων
Πλάτωνος, Συμπόσιο
W.K.C. Guthric, Socrates, Cambridge University Press 1971
