Ιράν: μεταξύ Περσίας και Ισλάμ.
( Ένα οδοιπορικό του Δημοσθενη Δαββετα).
Όταν δέχτηκα από το μουσείο μοντέρνας τέχνης της Τεχεράνης πρόσκληση για να επισκεφθώ το Ιράν, εντυπωσιάστηκα και παραξενεύτηκα. Στην επιστολή τους οι ιθύνοντες ήταν συγκεκριμένοι: ήθελαν ν’ αναλύσω με γραπτό μου κείμενο και μέσα από μία διάλεξη το έργο του διάσημου γλύπτη Tony Cragg. Παραξενεύτηκα λοιπόν κι εντυπωσιάστηκα ταυτόχρονα γιατί μέσα μου ορθώθηκε η απορία: πώς ένα θεοκρατικό καθεστώς, ένα κράτος που διοικούν μουλάδες και το οποίο εξ ορισμού θα’ πρεπε να’ ναι δύσπιστο απέναντι στη μοντέρνα τέχνη (που από-δομεί θρησκεία και κλασικό τρόπο σκέψης), ταυτόχρονα φιλοξενεί καλλιτέχνες όπως ο Βρετανός Tony Cragg, το έργο του οποίου είναι βαθιά ανατρεπτικό, αντισυμβατικό κι αντι-παραδοσιακό ;Το ερώτημα βέβαια γυρεύει και την απάντησή του. Έτσι, σε συνδυασμό με την έμφυτα οξυμμένη περιέργειά μου, αποδέχτηκα την πρόσκληση. Και μετά τα τυπικά της βίζας του διαβατηρίου, βρέθηκα στην Τεχεράνη. Ήταν Οκτώβριος του 2017. Τρεις μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 2018, επέστρεψα εκ νέου στο Ιράν, αυτή τη φορά στο Ισπαχάν, πάλι μετά από την επιθυμία του εκεί μουσείου Μοντέρνας Τέχνης. Αυτές οι δύο επισκέψεις μου σ’ αυτή την μεγάλη σ’ έκταση, πληθυσμό κι ιστορία χώρα, οδήγησαν σε μία σειρά παρατηρήσεις και διαπιστώσεις τις οποίες και θέλω να μοιραστώ με τους Έλληνες αναγνώστες(τριες).
Πριν την άφιξη
Πριν πάει κάποιος στο Ιράν, τι γνωρίζει γενικώς; Άρθρα εφημερίδων ή ειδήσεις που μιλούν για το θεοκρατικό καθεστώς, για την έλλειψη δημοκρατίας ή ανθρώπινων δικαιωμάτων,για την συμφωνία με την Δύση στα πυρηνικά ,για την διαμάχη της χώρας αυτής με την Αμερική, την Σαουδική Αραβία, το Ισραήλ, την Ευρώπη κ.τ.λ. Επίσης, γνωρίζεις ότι στον ίδιο τόπο κάποτε υπήρξε ένας λαός, οι Πέρσες, γνωστοί για την δύναμη, τον δικό τους πολιτισμό, τις διαρκείς μάχες τους με τους Έλληνες και τους πολέμους τους με τον Μ. Αλέξανδρο ή αργότερα με τον Ηράκλειο. Πολλοί δε είναι αυτοί που διαβάζοντας το τι λένε τα Μ.Μ.Ε. φοβούνται να πάνε εκεί γιατί θεωρούν ότι το περιβάλλον θα’ ναι εχθρικό προς έναν πολίτη Δυτικής αγωγής και παιδείας. Κάπως έτσι φίλοι και γνωστοί με συμβούλεψαν να το σκεφτώ πριν απαντήσω θετικά και να’ μαι σε γενικές γραμμές ιδιαίτερα προσεκτικός. Παρότι οι συμβουλές τους δεν μ’ άφησαν αδιάφορο, εντούτοις η έμφυτη περιέργειά μου κι η δίψα μου ως άνθρωπος της τέχνης και του πολιτισμού για να μάθω για το διαφορετικό, συνδυάστηκαν και μ’ ώθησαν να πω το ναι στη διπλή πρόσκληση.
Μετά την άφιξη
Έτσι, βρέθηκα αρχικά στην Τεχεράνη και τρεις μήνες πιο μετά στο Ισπαχάν. Η πρώτη εικόνα είναι προφανώς διαφορετική από μία δυτική μεγαλούπολη. Πολύς κόσμος στους δρόμους, πολλά αυτοκίνητα, δεν τηρούνται τα σήματα κυκλοφορίας κ.τ.λ. Μπορεί ξαφνικά να δεις ένα μηχανάκι να’ ρχεται στο αντίθετο ρεύμα και να τα χάσεις. Όμως θα γίνουν οι ενστικτωδώς αναγκαίες κινήσεις ώστε ν’ αποφευχθεί η σύγκρουση. Και κυρίως δεν δείχνουν ούτε οι μεν ούτε οι δε να νευριάζουν ή να τσακώνονται με τέτοιες κακονομίες. Μόνο κορνάρουν δυνατά.
Παντού κυριαρχεί το Ισλάμ. Στις επιγραφές στα μαγαζιά, στα Μ.Μ.Μ., το ισλαμικό στοιχείο είναι παρόν. Η παρουσία του είναι αδιαμφισβήτητη. Άλλωστε και οι γυναίκες είναι ντυμένες άλλες με τη μαντήλα τους στο μισό μέρος του κεφαλιού κι άλλες με τη μαντήλα σ’ όλο το κεφάλι. Βλέποντα μικρά κοριτσάκια μόλις τεσσάρων ή πέντε ετών να φορούν τη μαντήλα αμέσως γίνεται αντιληπτό ότι η ισλαμική παιδεία είναι μονόδρομος. Χρειάστηκε τις επόμενες μέρες ν’ αρχίσω να γνωρίζω από κοντά τους ανθρώπους για να διαπιστώσω ότι το Ιράν είναι μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα χώρα, με αξιόλογους πολίτες. Η χώρα αυτή αναζητά την ταυτότητά της μεταξύ του ιστορικού της παρελθόντος ως Περσίας και του θεολογικού παρόντος της ως Ισλάμ. Κι αυτό το αντιλήφθηκα μιλώντας είτε με καθημερινούς άγνωστους ανθρώπους είτε μ’ αρμόδιους σε πολιτιστικά ζητήματα που συνάντησα.
Ιστορία και θρησκεία
Είτε στις μικρές λαϊκές ταβέρνες είτε στα κάπως καλύτερα εστιατόρια, εκεί που σερβίρεται κατά κόρον το κεμπάπ με ρύζι και σαλάτα, φτάνει λίγη ώρα συζήτησης με τον α ή β συνομιλητή μου για να βεβαιωθώ ότι εκείνος είναι περήφανος κατ’ αρχάς για την περσική του ιστορία. Μου μιλούσαν όλοι με θαυμασμό για τον Δαρείο, τον Ξέρξη, τους περσικούς πολέμους, τους Έλληνες, τον Μέγα Αλέξανδρο. Μου μιλούσαν για την γλώσσα τους ως μία από τις πιο αρχαίες του κόσμου. Μου’ λεγαν (και το τόνιζαν αυτό) ότι δεν είναι σαν τους Άραβες, ότι έχουν τη δική τους πολιτισμική πορεία. Και βέβαια, αμέσως δίπλα σ’ αυτά ερχόταν και το Ισλάμ. Οι περισσότεροι που συνάντησα έχουν ισορροπημένη σχέση με το Ισλάμ και δεν δίσταζαν με διακριτικό τρόπο να δείξουν την διαφοροποίησή τους από τους φανατικούς ισλαμιστές και κυρίως από τους φανατικούς Σουνίτες που εκφράζονται μέσα από την μεγάλη αντίπαλό τους, την Σαουδική Αραβία. Όντας οι Ιρανοί Σιίτες, έχουν θεολογική και γεωπολιτική αντιπαλότητα με τους Σαουδάραβες. Είναι άκρως εντυπωσιακό το πώς μιλώντας μ’ έναν Ιρανό μεσαίας τάξης και παιδείας, βλέπεις το πώς μπορεί να μιλήσει άνετα και μ’ ευχαρίστηση για την Περσία και το Ισλάμ.
Ευγενικοί συνήθως, καλλιεργημένοι, με την ανατολίτικη γαλαντομία και αρχοντική συμπεριφορά, οι Ιρανοί είναι κυρίως, απ’ όσο ο ίδιος βίωσα, ένας λαός συγκρατημένος, μ’ εσωτερική ζωή, που αγαπά τον λόγο, εκφράζεται μ’ ευχέρεια κι ενδιαφέρεται για ποίηση, γράμματα και τέχνες. Είναι περήφανοι, εκτός από τον αρχαίο τους πολιτισμό, και για τον κινηματογράφο τους, τη μουσική και την ποίησή τους. Ειδικά ο Ρούμι ήταν μονίμως στα λόγια των επισήμων που προσφώνησαν τα εγκαίνια της έκθεσης για την οποία έγραψα την εισαγωγή στον κατάλογό της. Έχουν όρεξη και διάθεση οργάνωσης πολιτιστικών γεγονότων κι όταν τους δίνεται η δυνατότητα, το δείχνουν έμπρακτα. Κορυφαίοι εικαστικοί παγκοσμίως, βασικά αντι-θεοκρατικοί, όπως οι Cragg, Baselitz, Lüpertz, Boltanski κ.τ.λ. εξέθεσαν ή προετοιμάζονται να εκθέσουν έργα τους στα μουσεία μοντέρνας τέχνης του Ιράν. Κι αυτό δείχνει την επιθυμία τους να’ χουν όσο το δυνατόν γίνεται περισσότερο μια ανοιχτή πόρτα επικοινωνίας με τον σύγχρονο πολιτισμό. Έχουν κάτι που’ χουν κι οι Κινέζοι: λένε ναι στην σύγχρονη τεχνολογία, φτάνει να μην απειλεί την εθνική-θεολογική και πολιτιστική τους ταυτότητα. Έχουν πολιτιστική και πολιτική φιλοδοξία. Θέλουν να’ ναι χώρα που να παίζει βασικό ρόλο στις εξελίξεις στη Μ. Ανατολή. Κι αυτό το βλέπεις όχι μόνο στα λόγια των πολιτικών, αλλά και στα λόγια των πολιτών. Κι είναι αυτή ακριβώς η πολιτική τους συμπεριφορά που ενοχλεί την Αμερική. Στα μάτια της τελευταίας, το Ιράν έχει «ανεξέλεγκτη» πορεία.
Οι γυναίκες
Η μεγαλύτερή μου έκπληξη και στην Τεχεράνη και στο Ισπαχάν είναι οι γυναίκες. Υπάρχει μια νεανικότητα και χαρά στις κινήσεις και εκφράσεις τους. Πέρα από το ότι κάποιες από αυτές συνδυάζουν στην εμφάνιση κάτι το εντυπωσιακό (π.χ. συναντάς συχνά μελαχρινές γυναίκες με πράσινα μάτια, που θυμίζουν την μαγεία των παραμυθιών της Ανατολής), είναι επίσης πολύ έξυπνες, δυναμικές κι αποφασιστικές. Δείχνουν ότι ξέρουν να διοικούν. Για παράδειγμα, θα σας αναφέρω ότι και στα δύο μουσεία μοντέρνας τέχνης με τα οποία συνεργάστηκα, τα «αφεντικά» είναι γυναίκες. Αυτές είναι στις υψηλές θέσεις. Κι είναι αυτές που δείχνουν έμπρακτα την διάθεση διαλόγου με την σύγχρονη τέχνη της Δύσης. Φέρουν τη μαντήλα τους συνήθως στο μισό μέρος του κεφαλιού τους και διαθέτουν αρκετό χιούμορ.
Ένα παράδειγμα: ως γνωστόν, δεν είναι επιτρεπτό από την θρησκεία να χαιρετάς δια χειραψίας μια Ιρανή γυναίκα. Όταν λοιπόν σε μια δημοσιογράφο που μου πήρε συνέντευξη έτεινα από συνήθεια το χέρι, μου το αρνήθηκε λέγοντάς μου ευγενικά «μην με παρεξηγήσετε, αλλά δεν είναι σωστό». Η αρχική μου αμηχανία βέβαια λύθηκε αργότερα όταν ήρθε στο γραφείο του διευθυντή. Εκεί που δεν είχε πολιτικούς επισήμους και κοινό μου έτεινε η ίδια το χέρι της ένθερμα λέγοντάς μου «εδώ, με μεγάλη μου χαρά.. αλλά έξω.. καταλαβαίνετε..». Είναι απόλυτα συνειδητοποιημένες. Ξέρουν να στηρίζουν την πατρίδα και τον πολιτισμό τους. Ερμηνεύουν δε όσο γίνεται λιγότερο αυστηρά την θρησκεία τους. Οι καλύτεροι συνομιλητές σε ζητήματα σύγχρονης τέχνης και πολιτισμού που συνάντησα στο Ιράν ήταν οι γυναίκες. Θα’ λεγα πως είναι αυτές ακριβώς που’ χουν στήσει σε γερά θεμέλια την σχέση μεταξύ Περσίας και Ισλάμ.
Διατήρηση της ταυτότητας
Αν θα’ πρεπε να πω δυο λόγια εμπειρικά που βίωσα σ’ αυτά τα δύο μου ταξίδια ως προς την πορεία που’ χει σήμερα το Ιράν, θα’ ταν τα εξής: Είναι μια χώρα που παρά τις συνεχείς προκλήσεις που δέχεται, εκτός Ισλάμ από την Δύση και εντος Ισλάμ από την Σαουδική Αραβία και τον ορθόδοξο Σουντιτισμό, έχει αυτοσυγκράτηση και μια σχετικώς πολιτική σταθερότητα. Μιλώντας με κάποιους «αντιφρονούντες», που έζησαν και τα πρόσφατα γεγονότα στο Ισπαχάν, είμαι βέβαιος πως η οποιαδήποτε εξέγερση ως τώρα είναι καθαρά από οικονομικούς λόγους. Η πλειοψηφία των Ιρανών δεν αμφισβητεί την ιρανική της ταυτότητα, αυτήν που ισορροπεί μεταξύ περσικού παρελθόντος και ισλαμικού παρόντος. Δεν τα’ χουν με την θρησκεία τους ή τον πολιτισμό τους. Γι αυτό ας μη νομίζουμε ότι οι διαφωνίες είναι αντι-θεολογικές ή αντι-μουσουλμανικές. Θα’ ταν λάθος. Θα σήμαινε ότι δεν ξέρουμε το Ιράν στο βάθος του.
Αυτή η πολιτισμική αυτοσυγκράτηση και αυτογνωσία που’ χουν οι Ιρανοί είναι αποτέλεσμα της βαθιάς τους ιστορικής κουλτούρας, της ισχυρής τους επιθυμίας να διατηρήσουν την ταυτότητά τους, Απ’ ό, τι διαπίστωσα, δεν λένε όχι σε μια σύγχρονη εκλεκτική σχέση με τον σύγχρονο πολιτισμό. Δεν λένε όχι στις σύγχρονες καινοτομίες. Λένε όμως ένα μεγάλο συλλογικό όχι σ’ ό, τι απειλεί την πατρίδα τους και την ταυτότητά τους, όπως την ανέφερα πιο πάνω, όπως την βίωσα προσωπικά.
Δημοσθένης Δαββέτας
Καθηγητής φιλοσοφίας της Τέχνης, ποιητής, εικαστικός
