Τζον Κασσαβετης. Ο μοναχικός Έλληνας γίγαντας..
Για όσους ασχολούνται με τον κινηματογραφο ο Έλληνας Τζον Κασσαβετης ,παραμένει ένας διαχρονικός θρύλος,ενα διαχρονικό μυστήριο. Όλοι τον θαυμάζουν ,τον τιμούν,τον σέβονται ,αλλά δεν είναι βέβαιο οτι όλοι καταλαβαίνουν το βάθος και την αξία των φιλμς του. Κάπως έτσι κι εγώ ,όταν βρέθηκα στα πρώτα μου βήματα στο Παρίσι, την δεκαετία 1980-1990, ζούσα μέσα στον μύθο του Κασσαβετη ,μιας και στην εφημερίδα που εργαζόμουνα τότε,την περίφημη Liberation,( κι είμαι τόσο περήφανος γι’αυτην την δεκαετή συνεργασία με την εφημερίδα που δημιούργησε ο Ζαν Πωλ Σαρτρ και διηύθυνε μέχρι πριν λίγα χρόνια ο πασίγνωστος μαθητής του ,ο βετεράνος πλέον δημοσιογράφος Σερζ Ζουλι), όλοι μιλούσαν για τον Τζον Κασσαβετης και τα πρωτοποριακά του φιλμ. Ειδικά ο εκλεκτός, πλέον μακαρίτης πρόωρα, φίλος μου ,υποστηρικτής μου στην εφημερίδα και πασίγνωστος με ιδιαίτερη βαρύτητα κριτικός κινηματογράφου, ο Σερζ Ντανε, ( απο τους συνιδρυτες των περίφημων Cahiers du cinema ,με τον Μπαζαν,) δεν σταματούσε να τον μνημονεύει σε άρθρα του και να στάζει μέλι θαυμασμού το στόμα του για εκείνον. Επειδή μάλιστα ο Τζον Κασσαβετης θεωρείτο ,οχι ιδιαίτερα κοινωνικός, λιγομιλητος και “παραξενος”, που δεν μιλούσε εύκολα σε δημοσιογράφους, το να δημοσιεύσει κάποια εφημερίδα συνέντευξη του ,εθεωρείτο τεράστια επιτυχία διεθνώς. Κι όλοι ήθελαν να την αναδημοσιεύουν παγκοσμίως γιατί οσα έλεγε ο Κασσαβετης για τον κινηματογράφο ,ήταν ατυπικα,διαφορετικά, χρησιμοποιούσε όρους και λέξεις δικές του, πρωτογενείς ,που το κλασσικό και το σύγχρονο συνυπήρχαν απρόσμενα,απρόβλεπτα, συνθετικά και δημιουργικά. Είχε μια δικιά του καλλιτεχνική “γλωσσα” κι αυτό γοήτευε,έθετε ερωτηματικά υπαρξιακά του κινηματογράφου. Καταλαβαίνετε λοιπόν τι έκπληξη ήταν για μένα όταν ένα πρωί ο Σερζ Ντανε ,στην εφημερίδα μου είπε:”ελα αύριο μαζί μου. Θαχω συνέντευξη με τον Τζον Κασσαβετης στο ξενοδοχείο του. Έλα θα με βοηθήσεις Ελπιζω να καταλάβω κάποια στοιχεία του χαρακτήρα του”. Πέταξα απο την χαρά μου και το “ναι” μου ήταν ένας ουρανομηκης ενθουσιασμός. Βρεθήκαμε λοιπόν την επόμενη στο ξενοδοχείο του κοντά στην περιοχή opera του Παρισιού. Ο Σερζ, εγώ κι ενας επαγγελματίας φωτογράφος. Σε λίγο κατέβηκε απο το δωμάτιο του ο Τζον Κασσαβετης. Με συγκρατημένη νευρικότητα ,κάτι που προδίδει εσωτερικό αγχος μας καλωσόρισε και κάθισε απέναντι μας. Ένοιωσα ομολογουμένως δεος. Ο θρυλικός σκηνοθέτης ήταν απέναντί μας. Με χαμηλωμένο βλέμμα που ξαφνικά υψωνόταν και λιγομιλητος ,με λεκτικούς συμβολισμούς όπως στις ταινίες του. Πρίν ξεκινήσει να γράφει το μαγνητόφωνο κι ενώ γινόντουσαν οι συστα6σεις,ο Σερζ του λέει ” έχουμε κι έναν Έλληνα ανάμεσα μας τον Δημοσθενη”. Σήκωσε απότομα το κεφάλι του και με ρώτησε στα Αγγλικά:” Έλληνας; “Ναι” του είπα . Και ξαφνικά μου μιλά Ελληνικά με ελληνοαμερικανική προφορα” από πού είσαι;”. “Από Αθήνα αλλά με καταγωγή απο μητέρα Κέρκυρα κι από πατέρα απο την Ολυμπια”. Τα μάτια του έδειχναν μια αστραπιαία χαρούμενη λα6μψη λες και ξαφνικά χαμένες στο άγνωστο με καταγωγή από κοινή πατρίδα συναντήθηκαν δύο αδελφές ψυχές. Με χτύπησε φιλικά στην πλάτη κι άρχισε η συζήτηση μας για την συνέντευξη. Μιλούσε αργά αλλά με σταθερότητα όπως σταθερά έστω και δύσκολα ήταν τα βήματα του στον κινηματογράφο. Ο τρόπος που χρησιμοποιούσε τις λέξεις του στα Αγγλικά ήταν ένα περίεργο μίγμα εικόνων ονειρικών και λέξεων. Φαινόταν οτι τα λόγια του δεν ήταν καμμιας γλώσσας όπως κι οι εικόνες των φιλμς του ήταν τελείως δικές του δημιουργίες εσωτερικών βιωμάτων. Συμπεριφερόταν λεκτικά όπως κάποιος πουχει την ελευθερία έκφρασης λόγω μίας διπλής γλωσσικής ( αρα και πολιτιστικής) κουλτούρας. Κι έτσι ήταν .Υπήρχε πραγματικός λόγος γι’αυτο.
Ο Τζον Κασσαβετης γεννήθηκε στις 9 Δεκεμβρίου του 1929 στην Νέα Υόρκη. Ήταν γυιος του επιχειρηματία Νικολάου Κασσαβετη απο την Ζαγορά του Πηλίου και της Αικατερίνης Κασσαβετη ,η οποία αργότερα σε μεγάλη ηλικία ,έπαιξε σε τρείς ταινίες του μετέπειτα διάσημου γυιου της.
Την χρονιά που γεννήθηκε συνέβη το μεγάλο οικονομικό κραχ ,αυτό που γέννησε τα χρόνια της μεγάλης ύφεσης στην Αμερική. Ο πατέρας του για να γλυτώσει απο την δύσκολη οικονομική κατάσταση πήρε την οικογένεια του και γύρισε στην Ελλάδα ,στην Λάρισα . Εκεί έζησε μέχρι 7 χρονών ο Τζον Κασσαβετης και μιλούσε τα πιο βασικά Χρόνια του χτισίματος της προσωπικότητας του μόνο Ελληνικά. Είχε φίλους μόνο παιδιά Ελληνικών οικογενειών. Όταν στα 7 του γύρισε στην Νέα Υόρκη μιλούσε μόνο Ελληνικά. Ήταν η γλώσσα της σκέψης και της έκφρασης του. Όμως έπρεπε να προσαρμοστεί στην νέα του πατρίδα ,στην οποία και συνέχισε τις σχολικές του σπουδές.
Τα πρώτα εκείνα χρόνια της προσαρμογής του ήταν πολύ δύσκολα. Σκεφτόταν Ελληνικά αλλά έπρεπε ν’αρχισει να σκέφτεται και να εκφράζεται Αγγλικά. Ενα δυνατό σοκ ανάμεσα στις δύο κουλτούρες και τις δύο σκέψεις προκλήθηκε μέσα του. Σπίτι άκουγε Ελληνικά η κάποια “παραφθαρμενα” Αγγλικά κι έξω από αυτό έπρεπε να μιλά Αγγλικά. Η κατάσταση αυτή του γλωσσικού και πολιτιστικού διχασμού τον κούρασε, τον ταλαιπώρησε,τον βύθισε στην μοναξιά, αλλά ταυτόχρονα του απελευθέρωσε την βούληση να προσαρμοστεί γρήγορα . Κι όχι μόνο . Ήθελε και να επιτύχει για ν’απαδείξει ότι ως Έλληνας και “ξενος” θαταν πρωταγωνιστής στην Αμερική. Η μοναξιά όμως τον ώθησε ναβρει την δική του ,καθαρά προσωπική έκφραση. Έτσι βρήκε καταφύγιο όχι στις λέξεις αλλά στις εικόνες. Μιλούσε με εικόνες που ήταν “λεξεις-σημεια”, λεξεις-συμβολα. Αντί να γίνει πολυλογας ,λόγω της γλωσσικής δυσκολίας μετετράπη σε ολιγολογο εικονοπλαστη. Έγινε εικονοποιητης ,ένας δημιουργός που μιλούσε στους γύρω του με εικόνες και παράξενα παραμύθια. Το πρόβλημα του έγινε δύναμη δημιουργικότητα. Ήθελε να γοητεύει μέσα απο αυτήν την εικονο-ποιητικη προσωπικότητα του τους γύρω του και κυρίως τα κορίτσια. Τι πιο φυσιολογικό λοιπόν ,την εποχή της άνθισης του κινηματογράφου στις ΗΠΑ ,να επιχειρήσει ,ως γητευτης γυναικών που ονειρευόταν να γίνει, να θελήσει να σπουδάσει κινηματογράφο πιστεύοντας ότι θαταν παρέα με όμορφες ηθοποιούς. Έτσι έδωσε εξετάσεις στην Αμερικανική Ακαδημία Δραματικών Τεχνών (AADA). Εκεί συνάντησε και την γυναίκα της ζωής του ,μια πανέμορφη ξανθιά κοπέλα ,κόρη ενός επιχειρηματία και πολιτικού απο το Ουινσκονσιν, την Τζίνα Ροουλαντς ,με την οποία παντρεύτηκε το 1954 αμέσως μετά την αποφοίτηση του. Απέκτησαν 3 παιδιά που Επισης ακολούθησαν καλλιτεχνική πορεία: τον Νικ Κασσαβετη, την Αλεξάνδρα Κασσαβετη και την Ζωή Ροουλαντς Κασσαβετη.
Η καλλιτεχνική ζωή του Τζον Κασσαβετη έχει 2 καθοριστικές περιόδους: αυτήν που ήταν ηθοποιός κι αυτήν που ήταν πίσω απο την κάμερα ως σκηνοθέτης.
Ως ηθοποιός συμμετείχε σε περιοδευοντες θιάσους και το 1952 πρωτοεμφανίστηκε στον κινηματογράφο στην ταινία “Ταξι” του Γκρεγκορι Ρατοφ. Τα επόμενα χρόνια άρχισε να ξεχωρίζει σε σημαντικές ταινίες του Ντον Σιγκελ (“οι εγκληματίες της ασφάλτου”), του Ρόμπερτ Παρις (οι 5 δολοφόνοι), του Ρόμπερτ Ολντριτζ (και οι 12 ήσαν καθάρματα), ενώ στο “μωρό της Ροζμαρι” του Ρομαν Πολάνσκι, κέρδισε υποψηφιότητα για Όσκαρ ανδρικού ρόλου.
Ως σκηνοθέτης ,αν και ξεκίνησε εντυπωσιακά με το φιλμ” σκιες” η φιλοσοφία του δεν μοιάζει να συμβαδίζει με αυτήν του Χόλυγουντ και των μεγάλων στούντιο. Ποια ήταν η φιλοσοφία του; Ήταν το σινεμα-βεριτε, ( cinema-verite), δηλαδή ο κινηματογραφος-αλήθεια . Γι’αυτο κι εξ αρχής έδωσε προτεραιότητα στον αυτοσχεδιασμό και στους άγνωστους ηθοποιούς ,οι οποίοι κάποιες φορές δεν ήταν καν ηθοποιοί. Έβλεπε ζωή και κινηματογραφο αδιαχωριστα,το ένα προέκταση του άλλου κι αντιστρόφως. Μια τάση που θυμίζει την επαναστατική αντίληψη τότε στις τέχνες( joseph beuys),στο θέατρο (living theatre), στον χορό( Cuningham και Martha Graham,),( nouvelle vague στον κινηματογράφο) κλπ. Ναι ο Κασσαβετης ήταν στην πρωτο-πορεια. Αλλά όχι ως πρωτοποριακός της φόρμας ,δηλαδή ως φορμαλιστης,όπως ήταν πολλά τότε κινήματα της avant-garde. Οχι. Ο Κασσαβετης ήθελε “επανασταση” και στην φόρμα και το περιεχόμενο. Ήθελε μια τέχνη μοναδική που να βγαίνει απο την μοναδικότητα της ζωής του καθένα. Ήθελε το βιωματικά αληθινό. Την κατάθεση του εαυτού ( και του δικού του και των ηθοποιών )στον έργο. Αυτή όμως η καλλιτεχνική στάση δεν άρεσε στα στούντιο του Χόλυγουντ και δεν τον χρηματοδοτούσαν. Πάσχιζε ναβρει τα χρήματα για τις ταινίες του γι’αυτο κι αυτές τις γύριζε με ελάχιστα μέσα . Αυτή η αντίθεση με το Χόλυγουντ τον στεναχώρησε και τον έφθειρε. Έπεσε στο αλκοόλ κι έγινε σιγά -σιγά αλκοολικός.
Όμως δεν υποχωρούσε. Πάλευε. Και γύρισε ταινίες αριστουργήματα,ταινίες αναφοράς. Όπως το “shadows” που πήρε το βραβείο κριτικής στο Φεστιβάλ της Βενετίας. Η επιτυχία αυτή έσπρωξε το Χόλιγουντ να του χρηματοδοτήσει 2 ταινίες (“too late blues” και ” a child is waiting”). Το κοινό δεν ανταποκρίθηκε , οι παραγωγοί περίμεναν κέρδη που δεν ήρθαν κι ο Κασσαβετης ξαναήρθε σε ρήξη με τα στούντιο. Τότε επανήλθε στον ανεξάρτητο κινηματογράφο και γυρίζει την φοβερή ταινία του “faces”,το θέμα της οποίας είναι τα τελευταία στάδια χωρισμού ενός ζευγαριού μεσηλίκων. Η ταινία ήταν υποψήφια για Όσκαρ κι απο αυτήν εμπνεύστηκαν οι Σκορτζεζε και Γουντυ Αλεν. Ακολούθησαν σειρά απο θαυμάσιες ταινίες όπως “Συζυγοι”, “Μινι και Μοσκοβιτς”, “μια γυναίκα εξομολογειται”. Το Χόλυγουντ τον ξαναχρησιμοποιει αλλά με τους όρους πλέον του Κασσαβετη. Ειχε νικήσει. Ταινίες όπως “Γκλορια”, και “ερωτικη θυελλα” σαρώνουν ( βραβείο στο Βερολίνο). Συμπρωταγωνιστησε και με τον Κερκ Ντάγκλας στο θρίλερ του Ντε Παλμα “οργισμενος γιγαντας”. Η τελευταία ανάθεση της Κολούμπια ήταν να ολοκληρώσει το φιλμ του Ντε Παλμα “οργισμένος γίγαντας. Αν κι είχε πολλά ακόμη να κάνει εν τούτοις το αλκοόλ τον οδήγησε σε κύρωση του ήπατος. Ο μεγάλος ελληνοαμερικανος σκηνοθέτης πέθανε στις 3/2/89 ,σε ηλικία 59 ετών.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης, ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
