Που αρχίζει και που τελειώνει ο εγωισμός;
Αφορμή γι’αυτο το αρθρο πήρα απο μια συζήτηση που είχα με τον φίλο μου Κώστα Γουλ. Συζητώντας λοιπόν ενα μεσημέρι Πέμπτης σ’ενα καφε διπλα στην ιστορική εκκλησία της Καπνικαρεας κοντά στο Μοναστηράκι, σ’αυτην που βαφτίστηκα με νονο μου τον αείμνηστο φιλόσοφο Κωνσταντίνο Γεωργουλη, η συζήτηση μας πήγε στο θέμα του εγωισμού .
Το ερώτημα ήταν: είναι εγωιστής όποιος έχει την άποψη του για κάποιο ζήτημα και την εκφράζει δίχως ενοχές η διπλωματία, προκαλώντας ενδεχομένως συχνά στους απέναντί του το αίσθημα οτι έχει, ως εκ της συμπεριφοράς του , υπέρμετρο ΕΓΩ;
Ας δουμε λοιπόν φιλε Κώστα Γουλ. μια σειρά απο λογικά κι επιστημονικά στοιχεία που αναδύονται απο την προσέγγιση μας σ’αυτο το θέμα.
Και θα ξεκινήσω διευκρινίζοντας πρώτα απ’όλα τι εννοούμε λέγοντας “εγω”.
Θα χρησιμοποιήσω αρχικά τον μεγάλο Αρχαιο Έλληνα ποιητή και φιλοσοφο Ησίοδο . Στο έργο του ΘΕΟΓΟΝΙΑ αυτός αναφέρει οτι εν αρχή ηταν το Χάος κι Η Γη. Κι ανάμεσα τους ενεργοποιήθηκε ο Έρωτας έτσι ώστε σταδιακά να γεννηθούν ο Ουρανός, οι Τιτάνες, οι Θεοί, οι Φύση οι Άνθρωποι κλπ.
Το Χάος λοιπόν είναι το στοιχείο, σημείο εκκίνησης της ζωής ( στην ησιοδικη εδω προσεγγιση κι οχι την θεολογικη που εχει τον Θεο). Το Χάος αυτο υπάρχει παντού πριν εμφανιστούν οι μορφές. Έτσι άλλωστε συμβαίνει και στο κεφάλι μας ,οπου ο Νους, ο ταξιδιαρης Νους ,είναι υποχρεωμένος να περισυλλεξει τις πληροφορίες που δέχεται απο την καθημερινή εμπειρία του ανθρώπου, να τις ξεδιαλύνει, να κάνει την δια-λογή του( τον δικό του δια-λογισμό ) και στην συνέχεια να αφήσει να εξωτερικευτουν αυτοί οι επιλεγμένοι ” δια-λογισμοι” μεσω του λέγειν του λόγου της γλώσσας. Γι’αυτό κι η γλώσσα, αυτή η εξωστρεφής δράση του Λόγου, εφ’οσον δεν αναλώνεται σε αυτοθαυμαστικους αυτοσχεδιασμούς, εμπεριέχει δια-νοητικες εμπειρίες , αλήθειες, εμπεριέχει ουσια.
Κι εδω ακριβώς εικονίζεται η γεννηση κι η δράση του” Εγω”. Αυτο σχηματίζεται, διαμορφώνεται ως συγκρότηση του ελλογου οντος,( ενος ανθρωπου), το οποίο περνά απο το Χάος των πληροφοριών που έχει δεχτεί και περισυλλεξει, στο στάδιο της δικης του επιλογής. Θέλοντας να ξεφύγει απο το Χάος του ο ανθρωπος ,( αφου τοχει κατοικήσει και βιώσει) ,επιλέγει οσα στοιχεία χρειάζεται και συγκροτεί το Εγω του, χάρις στο οποίο θα πορευτεί στην συνέχεια της ζωής. Το ΕΓΩ λοιπόν δεν ειναι τίποτα περισσότερο παρα η περισυλλεκτικη δράση του ευρισκομενου σε κατασταση Χαους υποκειμένου. Αυτο το τελευταίο μέσω της αναγκαίας περισυλλογής, επιλέγει τις χρήσιμες πληροφορίες που έχει δεχτεί ο σε κατάσταση Χαους Ανθρωπος και τις βαζει σε ταξη ,εκφράζοντας τες μέσω της γλώσσας του ( ακόμη κι αυτής του σώματος).
Συνεπώς το ΕΓΩ, μέσα απο την μόλις προαναφερθείσα προσέγγιση, έχει άμεση σχέση με την συνείδηση και την αυτογνωσία.
Για να το κάνω πιο εύκολο στον αναγνωστη. Όταν ενας όποιος άνθρωπος ευρισκόμενος εν μέσω ερωτημάτων, αποριών και πληθώρας σκέψεων στο μυαλό του, λίγο η πολύ σαστισμένος, υποχρεωθεί να πάρει κάποιες αποφάσεις, να δώσει απαντήσεις στο α η β βασανιστικό του η μη ερώτημα, ( αλλά που τον απασχολεί και θέλει να το λύσει) επιλέγοντας κάποιες απο τις όσες πιθανότητες του παρουσιάζονται, τότε σίγουρα το έχει κάνει συνειδητά στην καλύτερη των περιπτώσεων. Στην χειρότερη το χει κάνει στην τύχη. Αλλα και στην δεύτερη αυτή περίπτωση υπάρχει συνείδηση άμεση ( δηλ.ξερω οτι το κάνω στην τύχη) η έμμεση ( δηλαδή δεν το ξέρω αλλά ο εαυτός μου ,το ΕΓΩ μου, θέλει να πάρει, (πιέζεται απο τις συνθήκες) , απόφαση . Κι αυτή η απόφαση είναι προιον το ΕΓΩ μας.
Για ναχουμε ομως συνείδηση του ΕΓΩ μας αλλά και κι ενα ΕΓΩ συνειδητο πρέπει να υπάρχει μια ουσιαστική προϋπόθεση: να βαδίζουμε καθημερινά ανα πάσα στιγμή στον δρόμο της αυτογνωσίας.
Τι σημαίνει αυτό;
Σημαίνει οτι πρέπει να είμαστε σε σταθερό και διαρκή διάλογο με τον εαυτό μας. Ν’αναρωτιόμαστε Σωκρατικα: τι πρέπει να κάνω στο α η β θέμα της καθημερινής μου ( κι οχι μόνο)ζωής, γιατί να πράξω το α η β , πως να’μαι σωστός, αληθινός ( η αν προτιμάτε κατα το δυνατόν ειλικρινής), ας πούμε και δίκαιος στην συμπεριφορά μου, κοντολογίς να προσπαθώ να καταλάβω αρα και να μάθω το ποιός είμαι.
Το ζήτημα της αυτογνωσίας ειναι καθοριστικό για την εξέλιξη του ΕΓΩ μας. Η πορεία προς την αυτογνωσία δεν έχει αρχή παρα μόνο το ΧΑΟΣ. Και βέβαια δεν έχει τέλος. Είναι μια πορεία που θαναι διαρκής κι ανοιχτή όσο κάποιος είναι εν ζωή. Γιατί όσο ζούμε και βιώνουμε γεγονότα και καταστάσεις αλλο τόσο γεμίζουμε εμπειρίες, πληροφορίες που θα επεξεργαστούμε για να γνωρίσουμε τις πιο απίθανες, τις πιο άγνωστες, φωτεινές η σκοτεινές, πλευρες του εαυτού μας. Θα έλεγα λοιπόν με βάση τα ως τώρα εδω αναφερθεντα ,οτι η αυτογνωσία είναι το σταθερό κι ατέλειωτο είναι του εγω μας. Και το ΕΓΩ μας είναι η κάθε τόσο ( μέσα από τις πράξεις κι αποφάσεις του) ενσάρκωση,προβολή αυτού του είναι, δηλαδή του ασταμάτητου και διαρκώς διευρυμένου δρόμου της αυτογνωσίας.
Ενα τετοιο ΕΓΩ , αυτογνωσιακο δεν θα γίνει ποτέ εγωιστικό, με την έννοια που το χρησιμοποιούμε σήμερα, δηλαδή ένας εγωισμός που απλά θέλει να επιβάλλει με καθε τρόπο το δικό του. Αντίθετα το αυτογνωσιακο ΕΓΏ είναι ενεργητικά δημιουργικό, δεν φοβάται, δεν αμύνεται συνεχώς. Αντιθέτως βρίσκεται σε διαρκή διάλογο με τον εαυτότου και ταυτόχρονα με το αλλο, το διαφορετικό. Μέσα απο αυτόν τον διάλογο διευρύνεται, γίνεται ενα πλούσιο και μ’ενσυναισθηση ΕΓΏ.
Στον αντίποδα τώρα.
Το ΕΓΩ εκείνο, αυτο που φοβάται, που δεν ακολουθεί τον αυτογνωσιακο δρομο ,αυτο που τρέμει λόγω άγνοιας το διαφορετικό, είναι εκ των πραγμάτων ενα στερητικό άγονο ΕΓΩ.. Βρίσκεται σε παθητική άμυνα. Και για τον λόγο αυτό αμύνεται με φυγή προς τα εμπρός, με μη-αυτογνωσιακη,αμμετρη φυγή. Αυτο είναι το εγωιστικό ΕΓΩ. Ειναι ο εγωισμός με την αρνητική έννοια που το χρησιμοποιούμε συνήθως σημερα. Δηλαδή εκφράζει την συμπεριφορά κάποιου, ο οποίος ακριβώς επειδή φοβάται κι έχει άγνοια, επιτίθεται “φωναζοντας” και λεει οτι έχει πάντα δίκιο, θέλοντας να επιβάλλει με κάθε τρόπο το δικό του , οτι το δικό του είναι πάντα και μόνο το σωστό.
Το αυτογνωσιακο ΕΓΏ ειναι δημιουργικο,διαισθαντικο, είναι γονιμο κι αναγκαίο για την ποιοτική δομή ενός προσώπου. Ειναι θετική ενέργεια για την κοινωνία. Ενω το μη-αυτογνωσιακο ΕΓΏ, το εγωιστικό, είναι στείρο κι άγονο για το εκάστοτε πρόσωπο που συμπεριφέρεται έτσι και ταυτόχρονα είναι αρνητική ενέργεια για την κοινωνία. Είναι ΕΓΩ της ανασφάλειας κι οχι της ψυχικής ισορροπίας.
Συνεπώς φιλε Κωστα Γ. Ειναι καιρός να γίνει κατανοητό οτι η χρήση του όρου εγωιστής πρέπει να γίνεται προσεκτικά κι οχι βιαστικά η απο συνήθεια ευχρησίας . Γιατί κάποιοι εύκολα μπορούν να πουν σε κάποιον “είσαι εγωιστής, η είναι εγωιστικό αυτό που κάνεις” και να μην είναι έτσι. Μπορεί επίσης απο κάποιους πονηρούς να χρησιμοποιηθεί ο όρος εγωισμος η εγωιστής για καθαρά στρατηγικούς, ψυχολογικούς λόγους. Δηλαδή μονον και μόνον για να ενοχοποιήσουν κάποιον, να του κλείσουν το στόμα, να τον υποχρεώσουν σε σιωπή, γιατιοι ίδιοι αυτοί θέλουν πάση θυσία να επιβάλλουν το δικό τους κι ας μην είναι το σωστό.
Υ. Γ. Γενικως φιλε Κωστα Γουλ.,πρέπει να προσέχουμε πως χρησιμοποιούμε τις λέξεις και τις έννοιες. Κι αυτό γιατί η μη ορθή χρήση τους μπορεί να οδηγήσει σε αποδυνάμωση κι απονοηματοδοτηση τους. Και κάτι τέτοιο θα ήταν δυσάρεστο ως βλαβερό για την ιδια την γλώσσα και για τον θεμελιακό της ρόλο στην προσωπική και κοινωνική εξέλιξη των ανθρώπων. Σ’ευχαριστώ για την συζήτηση μας.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικός αναλυτής.
