Φερνάντο Πεσσόα. Ο αναρχικός τραπεζίτης.
Η πρώτη επαφή μου με το έργο του Φερνάντο Πεσσόα ήταν όταν έπεσε τυχαία στα χέρια μου ένα μικρό σχετικά σε όγκο σελίδων βιβλιο του με τίτλο ” το βιβλιο της ανησυχιας”. Μου έκανε εντύπωση ο τίτλος και το ξεφύλλισα απο περιέργεια.
Απο τις πρώτες κιόλας γραμμές του κειμένου εντυπωσιάστηκα. Επρόκειτο για μικρές παραγράφους απο τρείς ως δεκαπέντε γραμμές περίπου καθεμία. Με μια γλώσσα απλη αλλά ονειρική που κάθε λέξη της σου προκαλούσε συναισθήματα. Ειδικά στο τέλος των φράσεων, ενώ περίμενες κάτι που είχε ξεκινήσει ,όλα άλλαζαν. Μια μόνο λέξη έφτανε ν’αλλάξει όλο το αρχικό νόημα της φράσης απ’ οτι αρχικά την νόμιζες. Κάθε παράγραφος ήταν και μια έκπληξη. Βίωνα μια συνεχή ανατροπή νοημάτων μέσα απο τον ρυθμό της γλώσσας. Είχα μείνει έκπληκτος γιατί τότε συνειδητοποίησα τον τίτλο του βιβλίου. Ενώ δηλαδή η γλώσσα ήταν ήρεμη κι οι λέξεις αρχικά σου προκαλούσαν μια γλυκιά ησυχία εν τούτοις στο τέλος πάντα της φράσης ένοιωθες μια ανησυχία ,εξ ου κι ο τίτλος ” βιβλιο της ανησυχιας”. Ο “συγγραφεας-ποιητης-φιλοσοφος” Φερνάντο Πεσσόα ,είχε καταφέρει να μου προκαλέσει ( κι όπως διαπίστωσα αργότερα και στους αναγνώστες του) πολλά συναισθήματα,σκέψεις,υπαρξιακά ερωτήματα, να μου ξυπνήσει κοιμισμένες αγωνίες η αναμνήσεις. Μ’ενα τρόπο μαγικό κυριολεκτικά ,που δεν μπορεί παρά να γεννήσει η ισορροπημένη σχέση στοχασμού, παρατηρήσεων,εσωτερικών μονολόγων,λέξεων, και ο χορός της γλώσσας, γέμισα μια ευχάριστη ως μεθυστική ανησυχία. Ήταν ένα θαυμάσιο εσωτερικό κλίμα που μπορούσε να με ταξιδέψει στο όνειρο, σ’ενα κόσμο τόσο ανθρώπινο,τόσο ρεαλιστικό ταυτόχρονα γιατί τον ανακάλυπτα ,οχι έξω μου αλλα μέσα μου. Ανακάλυπτα πολλές πτυχές της ανθρώπινης διάστασης μου που δεν γνώριζα η που δεν ήθελα να δω κατάματα.
Η γοητεία αυτή που με διαπέρασε με ώθησε να ψάξω περισσότερα στοιχεία γι’αυτον τον εκπληκτικό ποιητη-φιλοσοφο-στοχαστη. Και βέβαια ξεκίνησα απο το όνομα του . ΠΕΣΣΟΑ. Στα πορτογαλλικα το όνομα αυτό σημαίνει ΚΑΝΕΝΑΣ. Και πάλι εντυπωσιάστηκα. Το “κανενας” μου θύμισε τον Οδυσσέα και την απάντηση που είχε δώσει στον Κύκλωπα Πολύφημο ,όταν τον είχε ρωτήσει πως λεγόταν. Με το ” κανενας” ο πανέξυπνος και πολυτροπος Οδυσσέας γλίτωσε.
Ποιά όμως η σχέση του Οδυσσέα ,του “κανενα” και του Πεσσόα; Ψάχνοντας κι άλλο βρήκα οτι δημοσίευσε πολλά κείμενα του με διαφορετικά ,με πολλά ψευδώνυμα. Η λέξη που ταίριαζε στην περιπτωση του ήταν “ετερωνυμα”. Μετά τον θάνατο του μαθεύτηκε οτι όλα αυτά τα διαφορετικά πρόσωπα ανήκαν στο Ιδιο πρόσωπο. Έζησε δηλαδή ως κανένας. Κρύφτηκε απο όσους ενδεχομένως θεωρούσε απειλή του. Η ,που μου φαίνεται ορθότερο, ανακάλυπτε συνεχώς τις πολλαπλές ετερόνυμες μέσα του προσωπικότητες. Κι έτσι όχι μόνο διάβασα κι άλλα βιβλία του αλλά και βρήκα κάποια άκρη επιπλέον διαβάζοντας την βιογραφία του.
Ο Φερνάντο Πεσσόα ( Fernando Antonio Nogueira de Seabra Pessoa) ήταν πορτογάλος και γεννήθηκε στις 13 Ιουνίου του 1888 στην Λισαβόνα. Απο πολύ μικρός χάνει τον πατέρα του λογω θανατου. Το γεγονός τον πλήγωσε. Κι η μητέρα του ξαναπαντρευτηκε εναν διπλωμάτη που διορίστηκε στο Ντερμπαν της Νοτίου Αφρικής. Η οικογένεια τον ακολούθησε . Κι έτσι ο νεαρός Φερνάντο θα αρχίσει και θα ολοκληρώσει τις σπουδές του στην Αγγλική γλώσσα. Αυτή η κατάσταση του έδωσε μια στέρεη αγγλική λογοτεχνική παιδεία. Τόσο καλά έμαθε τα Αγγλικά ώστε το 1903 μπήκε πρώτος στο Πανεπιστήμιο του Κεηπ Ταουν κερδίζοντας ταυτόχρονα και το βραβείο της Βασίλισσας Βικτωρίας για την Αγγλική γλώσσα. Το 1905 επέστρεψε στην Πορτογαλία. Μετά όμως από μία αποτυχημένη προσπάθεια να σπουδάσει φιλολογία στην Λισαβόνα εγκατέλειψε τις σπουδές του και έγινε αντιπρόσωπος διαφόρων εμπορικών οίκων για να εξασφαλίσει τα προς το ζην. Ζούσε εργένης ,έχοντας πάντα μια μελαγχολική ,αλλά θετική διάθεση για τον κόσμο και την ζωή. Αρχικά συγκατοίκησε με την θεία του κι έπειτα με την ετεροθαλή αδελφή του. Είχε τότε αποφασίσει οτι θα ζούσε απο το επάγγελμα του συντακτη-μεταφραστη αναλαμβάνοντας την εμπορική αλληλογραφία μερικών οίκων της εμπορικής Κάτω Πόλης της Λισσαβόνας. Η εργασία αυτή του έδινε μεν πενιχρές αποδοχές ,όμως τον απελευθέρωνε απο τις δεσμεύσεις του ωραρίου και του συγκεκριμένου χώρου. Είχε ανάγκη να ονειρεύεται ,να στοχάζεται ,να ονειροπολει ,να γράφει. Αυτός ο αισιόδοξος και Ταυτοχρονα μελαγχολικός ονειροπόλος ήθελε ελευθερία ,ελεύθερο χρόνο και χώρο.
Γι’αυτον το γράψιμο δεν ήταν απλά μια λογοτεχνική επιλογή ,ακόμα κι αν ο ίδιος ήταν κάτι σαν λόγιος της λογοτεχνίας. Το γράψιμο γι’αυτον ήταν ένας υπαρξιακός στοχασμός ,ήταν ένας τρόπος ζωής μέσω του οποίου αναστοχαζοταν ,διελυε και ανασυνεθεται τον εαυτό του. Και βέβαια μέσα απο την αυτοακτινογραφια του ακτινογραφουσε τον κόσμο ,ως μια πολυδιάστατη πραγματικότητα μεσα απο τις διαφορετικές ματιές του καθενός απο τα “προσωπα” του.
Το μεγαλύτερο μέρος του σπουδαίου έργου του Φερνάντο Πεσσόα έμεινε αδημοσίευτο ως τον θάνατο του ,απο κύρωση του ήπατος στις 30 Νοεμβρίου του 1935. Το πρώτο βιβλίο του που εκδόθηκε στα Πορτογαλικά είχε τίτλο ” Mesangem “. Στην συνέχεια εκδόθηκαν δύο πλακέτες του με Αγγλικά ποιήματα. Όπως ήδη ανέφερα ο Πεσσόα ήταν δίγλωσσος κι έγραφε με άνεση κι ευχέρεια κσι στ’Αγγλικα και στα Πορτογαλικά. Επίσης μέχρι τον θάνατο του είχε εκδώσει λογοτεχνικα και πολιτικά μανιφέστα. Ήταν παράλληλα κι εκδότης της επιθεώρησης Athena (1924-1925) ,όπως ακόμη υπήρξε συνεργάτης σε διάφορα πρωτοποριακά έντυπα ,μεταξύ άλλων στο κατ’εξοχην τότε περιοδικό μοντερνιστικου κινήματος στην χώρα του ,στο Orpheu 1915).
Μετά τον θάνατο του ,εκδόθηκαν τα απαντά του σε οκτώ τόμους.,υπογεγραμμένα με τα διάφορα ψευδώνυμα που κατά καιρούς χρησιμοποιούσε. Δηλαδή τα ψευδώνυμα που εξέφραζαν τις διαφορετικές προσωπικότητες που συνυπήρχαν μέσα του. Όπως σαν του “Αλβερτο Καρειρο”, του “Αλβαρο ντε Καμπος” η του “Ρικαρντο Ρεις”. Ο Φερνάντο Πεσσόα δεν είχε μόνο πολλά πρόσωπα μέσα του. Ταυτόχρονα αυτά τα πρόσωπα ήταν εκ πρώτης όψεως τόσο διαφορετικά κι αντιθετικά μεταξύ τους. Όπως για παράδειγμα αυτό του τραπεζίτη κι αυτό του αναρχικού ποιητη-στοχαστη που αμφισβητούσε τα πάντα. Κι όμως όλα αυτά τα εκ πρώτης όψεως αντιθετικά προσωπα ο Πεσσόα πίστευε οτι μπορούσαν να συνυπάρξουν δημιουργικά μεταξύ τους γιατί είναι προβολές ενός και μόνο προσώπου αυτού του ποιητή που διαπερναται απο την ζωή ,που είναι σνησυχα δημιουργικος ,του ποιητή που είναι η ίδια η ζωή. Γι’αυτό και στο έργο του ο Αναρχικός τραπεζίτης βλέπουμε κάποιον ναναι και αναρχικός και τραπεζίτης προσπαθώντας ν’αλλάξει τον κόσμο.
Όταν το 1915 κυκλοφόρησε στην Πορτογαλία το περιοδικό Ορφέας,( ο Πεσσόα ήταν απο τους πρωταγωνιστές του), έγινε μια μορφή επανάστασης στα Πορτογαλικά γράμματα. Επρόκειτο για την εισαγωγή του μοντερνισμού κσι της μοντέρνας έκφρασης στην χώρα αυτή. Ταυτόχρονα την ίδια εποχή κυκλοφορεί η εντυπωσιακή ποιητική συλλογή του Αλβαρο ντε Καμπος. Επρόκειτο για την γέννηση του πρώτου “εγω” του Πεσσόα. Τα δύο αυτά λογοτεχνικα γεγονότα τάραξαν τα νερά της Πορτογαλικής λογοτεχνίας. Είχε γράψει τότε σ’αυτην την ποιητική του συλλογή :” Με τον Ιδιο τρόπο που πλένουμε το κορμί μας ,θα έπρεπε να πλένουμε και το πεπρωμένο μας, να αλλάζουμε ζωή όπως αλλάζουμε ρουχα- οχι για λόγους επιβίωσης ,όπως κάνουμε όταν τρώμε η κοιμόμαστε, αλλά με εκείνο τον σεβασμό που έχουμε σαν τρίτοι απέναντι στον εαυτό μας”. Ερωτεύτηκε δυνατά την Οφελια. Κι αλληλογραφουσε μαζί της. Ήταν η επαφή του με τον κόσμο. Όταν έπαψε να της γράφει όλα έδειχναν οτι η ζωή του δεν θαχε συνέχεια . Όπως κι έγινε πέθανε αλκοολικός ,με διαλυμένο το συκώτι ,το 1935 σε ηλικία 47 ετων. Στο σπίτι του βρέθηκε ενα μπαούλο με 27.453 χειρόγραφα ,από τα οποία ενα πολύ μεγάλο μέρος μένει ακόμα ως σήμερα να μελετηθεί για να εκδοθεί. Οι μελετητές του πάντως όπως λένε βρίσκονται σε διαρκείς εκπλήξεις μελετώντας τα γραπτά του. Ως σήμερα έχουν ανακαλύψει 27 διαφορετικά πρόσωπα του ιδίου του Πεσσόα που υπογράφουν τα γραπτά του. Ανάμεσα σ’αυτα ο Αγγλόφωνος κ. Αλεξάντερ Σερτς ( απο την εποχή που ο Πεσσόα ήταν στην Ν. Αφρική), ο Αλμπερτο Καειρο ( ο αποτραβηγμενος στην εξοχή σοφος-ποιητης), ο Ρικαρντο Ρεις ( ο φιλόλογος που αναμετραται με τους Έλληνες κλασσικούς ) κι ο Αλβαρο ντε Καμπος ,( μηχανικός με αγγλοσαξονική παιδεία, που υμνεί την τεχνολογία και τους μοντέρνους καιρούς). Χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες ώστε η μελέτη των γραπτών του Πεσσόα να γίνει ένα νήμα που θα ενώσει όλα αυτά τα διαφορετικά στοιχεία ως στοιχεία ενός ενιαίου έργου ,αυτού του Φερνάντο Πεσσόα. Είχε γράψει:”η Ζωη ειναι να εισαι αλλος”. Κι αυτή η φράση μας θυμίζει τον Αρθούρο Ρεμπώ που ει6χε πει ” Είμαι οι αλλοι” αλλά και τον δικό μας Κωνσταντίνο Καβάφη που έγραφε μέσα απο τα διαφορετικά ιστορικά πρόσωπα του Ελληνισμού ,όντας στην ουσία ο ίδιος. Οι συμπατριώτες του Πεσσόα άργησαν να τον αναγνωρίσουν. Σήμερα στην Λισαβόνα της Πορτογαλίας υπάρχει στο Καφέ που καθόταν μπροστά,κοντά στο σπίτι του ,το άγαλμα του . Όποιος θέλει μπορεί να πιεί καφέ μαζί του και να φωτογραφηθεί.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητης, εικαστικος,γεωπολιτιστικος αναλυτής.
