Μαρτιν Χάιντεγκερ. Στα όρια ποιησης και φιλοσοφίας.
Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ γεννήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου του 1889 στο Messkirch της Γερμανίας, σε μια άκρως καθολική οικογένεια. Μετα τις βασικές σχολικές σπουδές εισέρχεται και παρακολουθεί μαθήματα θεολογίας στο πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Είναι το 1909 που ανακαλύπτει ενα απο τα σπουδαία βιβλία ” λογικές ερευνες” ( recherches logiques) αυτου που θα γίνει λίγο αργότερα ο μέντορας του, του Χουσερλ. Ταυτόχρονα διαβάζει κι ενδιαφέρεται για την νεο-καντιανη φιλοσοφια που κυριαρχούσε στην φιλοσοφικη σκεψη εκείνη την εποχή και συγκεκριμένα για τα έργα των Χέρμαν Κοεν και Ερνστ Κασιρερ. Με τον τελευταίο μάλιστα θαχει αργότερα στο Νταβός μια φημισμένη συζήτηση ως προς την ερμηνεία της Καντιανης σκέψης.
Σταδιακά ο Χάιντεγκερ εγκαταλείπει τον ιερατικο του προσανατολισμό. Και το 1915 υποστηρίζει την διδακτορική του διατριβή, πριν στην συνέχεια γίνει βοηθός του Χουσερλ στο πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Το 1917 παντρεύτηκε την Ελφριντ Πετρι. Το 1923 γίνεται καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μαρμπουργκ. Εκεί ακριβώς που η κυρίαρχη φιλοσοφικά αντίληψη είναι ο νεο-καντιανισμος των Κοεν και Κασιρερ.
Κι είναι σ’αυτο ακριβώς το Πανεπιστήμιο που είχε ως φοιτήτρια την Χανα Αρεντ που θα γίνει αργότερα κι η ερωμένη του. Ταυτόχρονα έχει ως φοιτητή του και τον Εμανουελ Λεβινας ο οποίος θα γοητευτει απο αυτον τον ασύγκριτα εντυπωσιακό φιλοσοφο. Είναι εκείνη την περίοδο που ο Χάιντεγκερ εργάζεται στο κυριο σημαντικό έργο του το “Ειναι κι ο Χρονος”. (Sein und Zeit) που δημοσίευσε το 1927.
Εργο κορυφαίο οπου γίνεται λόγος για το ΕΙΝΑΙ που τόσο ξέχασε η Δυτική φιλοσοφία. Τι είναι όμως το Χαιντεγγεριανο ΕΙΝΑΙ ( SEIN) ; Θα προσπαθήσω να το προσεγγίσω μ’εναν τρόπο οσο γίνεται πιο κατανοητό .. Έχουμε κατ’αρχην δυο λεξεις-ορους ,κλειδιά για την κατανόηση της φιλοσοφίας του Χαιντεγγερ. .Το ΕΙΝΑΙ και το ΟΝ.
Το ” ειναι” ειναι απαρέμφατο ,δηλαδή κατι το διαρκές δίχως αρχή και τέλος. Η μετοχή του “ειναι” ειναι το ΟΝ, δηλαδή κατι που εχει αρχή και τέλος . Ανάμεσα στο ΕΙΝΑΙ και στο ΟΝ , στην διαφορά τους βρίσκεται η βάση της Χαιντεγγεριανης σκέψης. Και προχωράω με πιο συγκεκριμένα πιο κατανοητα βήματα τον συλλογισμό μου .
Η φιλοσοφία του Χάιντεγκερ για το ΕΙΝΑΙ μπορεί νσ προσεγγιστεί μεσα από το εξής ερώτημα που ο ίδιος έθεσε σε διαφορετική του κείμενα : ” Γιατί υπάρχει μάλλον κάτι παρα τίποτα ;” Που μπορει επίσης να ειπωθεί ” Γιατί ειναι κατι μάλλον παρα τιποτα”. Στην φράση αυτή μπορούμε να στηριχτούμε για να κατανοήσουμε ενα βασικο μέρος της πορείας της σκέψης του. Ας αναλύσουμε λοιπόν πιο διεξοδικά το παραπάνω ερώτημα. Υπάρχουν τέσσερα επίπεδα η αν θέλετε σταδια προς σημείωση.
Πρώτον. Η λέξη ” γιατι”. Ειναι η πρώτη ερώτηση που στηρίζεται η φιλοσοφία του κόσμου. Ειναι η πρώτη ερώτηση που θέτουμε στην ζωή μας για να καταλάβουμε η να εξηγήσουμε κάτι που μας δημιουργεί θαυμασμο η απορία . Ειναι η ερώτηση που αναζητά και θέτει τις βάσεις γι’απαντηση.Ερωτώντας προχωρά η φιλοσοφική σκέψη, ερωτώντας ξεκινά η πορεία για την γνωση και την αλήθεια. Ερωτώντας πας στην πολη λέει ο λαός.
Δεύτερον. Το ρημα “υπάρχει” . Το οποιο σημαίνει εδω ΕΙΝΑΙ..Δηλαδή η διαπίστωση οτι κατι ειναι και θα ειναι. Σ’αυτό το ειναι βρίσκεται το ζήτημα του Χαιντεγγεριανου ΕΙΝΑΙ. Δηλαδή αυτο που ειναι αδιαμφισβήτητα , που είναι ,ηταν και θα ειναι ,όπως μας δηλώνει η απσρεμφατικη μορφη του.
Τρίτον. Η λέξη ” κατι”. Πρόκειται για το “ΟΝ” την μετοχή. Εναι ον , πχ ο άνθρωπος .. Το “κατι ” της Χαιντεγγεριανης φράσης μιλα για την έλλογη φύση των οντων. Κι ο άνθρωπος έχει λογο,γλώσσα,σκεψη. Είναι ελλογος. Ελλογο ον.
Τεταρτον..Στην φράση αυτή υπάρχει συγκριτικά και η λέξη ” τίποτα ” . Εισάγοντας έστω και αποφευκτικα τον ορο του “τίποτα” ο Χάιντεγκερ αναφέρεται στην πιθανότητα του να μην Υπάρχει τελικά ,παρα τις τόσες θεωρίες περί της α η β αιτίας γέννησης του κόσμου, τίποτα. Να μην Υπάρχει ο κοσμος.
Εκεί που οι οντοθεολογοι πιστεύουν ως αρχή των οντων ( ανθρώπων ,) τον θεο ,εκεί που οι Ελληνες ,οπως ο Πλάτωνας η ο Αριστοτέλης θεωρούν ως αρχή των οντων τα κριτήρια βασει των οποίων λέμε οτι υπάρχει το α η β ον ( δηλαδή τα κριτήρια που χαρακτηρίζουν κάτι ως ανθρωπο ) ,εκεί που η επιστήμη μενει μόνο στα πλαίσια του όντος ,του εχοντος βιολογικο χρονο ( δηλαδή ενας γιατρός ενδιαφέρεται να κάνει καλά τον ασθενή του και του φτάνει,δεν τον απασχολεί το ποιος τον δημιούργησε ) και δεν ασχολείται με
Την αναζήτηση του “ειναι” ( δηλαδή ο γιατρός αρκείται στην θεραπεία του ασθενούς) , ο Χάιντεγκερ έρχεται και μας βάζει στο τραπέζι το θέμα του “Ειναι” αυτο που υπάρχει σταθερα κσι διαχρονικά , αυτου που μέσα του ειναι τα οντα. Αυτου που ομως ενδεχομένως να’ναι μια ψευδαίσθηση ,ενα τίποτα.
Μοιάζουν ισως για κάποιους δυσνόητα αυτα. Όμως φανταστείτε να νοιώθετε οτι υπάρχει, διαχρονικά ,ατελείωτα ( Ειναι) γύρω σας μια δύναμη που διαπερνά την ζωή σας και προβληματιζεστε τι ειναι αυτο με το οποίο η ζωή σας είναι τόσο άρρηκτα δεμένη. Αυτο που σας κάνει να ζειτε ,να νιώθετε την ζωη.Πολλοί μιλούν αμέσως για τον θεο ,η αποφεύγουν να θέσουν το ερώτημα και έτσι έχουν την απάντηση που τους σιγουρευει στην πρώτη περίπτωση η δεν σκανε την ζαχαρένια τους στην δεύτερη ,η αρκούνται στο να θεραπεύσουν μόνο το πρόβλημα δίχως να ψάξουν άλλες αιτίες στην τρίτη περίπτωση, η μενουν στο να βάζουν κριτήρια για να χαρακτηρισουν κάτι ως είδος ( δηλαδή αυτη πχ με τα τάδε χαρακτηριστικά ειναι γυναικα) στην τέταρτη περίπτωση. Όλοι μιλούν για τα οντα (για τον αντρα, γυναικα, παιδι ) αλλά δεν μιλούν για αυτό χαρις η εξ αιτίας του οποίου υπάρχουν ως οντα. Ο Χάιντεγκερ το αναφέρει αυτο ως λησμονιά του ” ειναι” ως ληθη του ΕΙΝΑΙ. Αυτο μας λέει είναι το πρόβλημα της Δυτικής φιλοσοφίας. Εναποθεσαμε το ΕΙΝΑΙ σε μεταφυσικές απαντήσεις και δίνουμε μόνο το βάρος των ενεργειών μας με το να , φτιάχνουμε πραγματα-αντικειμενα, υποκατάστατα ,πράγματα που μας απομακρύνουν απο το ουσιαστικό ερώτημα του “εινσι”. Δίνουμε μονίμως το βάρος κι επενδύουμε “παίζοντας” με την Τεχνική και τον Τεχνικό πολιτισμό. Δίνουμε στην καινοτομια και την τεχνική ευρηματικότητα ” θεικες” αξίες και δεν επιχειρούμε να στοχαστουμε το ΕΙΝΑΙ ,ως αυτο που μας περιβάλλει που μας διαπερνά ,ως αυτο που είναι το βάθος μας κι είμαστε ενδεχομένως ( αν απορριφθει το τιποτα) προβολες του ,δημιουργήματα του. Ζουμε στην φρενεσια του ΕΧΩ , ατην ηδονή του κατέχω ,αθροιζω κι εχουμε ξεχασει αυτο που ειμαστε ,ως οντα του ΕΙΝΑΙ Αρνούμενος να δώσει στο ΕΙΝΑΙ ο Χάιντεγκερ καποιο όνομα κι αφήνοντας το ως απαρέμφατο , μας ωθεί να ψάξουμε ,να προχωρήσουμε στο ταξίδι της ύπαρξης ποιητικα, στοχαστικα ( δηλαδή να στοχαχαζόμαστε για μας ,για τον κόσμο ) ν’αντιμετωπισουμε τον θάνατο και το άγχος ως ποιητες ,δηλαδή ως δημιουργικοί στοχαστές. Καλύτερα νσ ζεις αναζητώντας στοχαζομενος παρα να’χεις βολευτεί με ψευδαισθήσεις θεολογικές,μεταφυσικές η Τεχνικής καινοτομίας, που σε αποκομίζουν, σου νεκρωνουν το μυαλό ,σ’αποχαυνωνουν και σου κοιμιζουν επικίνδυνα την φυσική τάση
για ερωτήματα, μας λέει.Καλύτερα να ρωτάς και ν’αναρωτιεσαι συνέχεια, έστω και δίχως απαντήσεις, παρα να γεμίζεις την ζωή σου αντικείμενα και τεχνολογικά παιχνιδάκια που σ’απομακρυνουν απο το να κοιτάς στα μάτια το οποίο πρόβλημα ουσίας. Ειναι ερωτώντας που η ζωή παίρνει αξία.. Ο Χάιντεγκερ απο-δομει καθε μεταφυσική συνήθεια η μεταφυσικο βόλεμα .Κι έχοντας ξεπεράσει καθε μεταφυσική προσέγγιση, ο άνθρωπος ,μας λεε
ι, παυει ναναι ενα υπο- κείμενο, προχωρά με βήματα προς τα πίσω , γίνεται το εδω-του-ειναι ,το (Da-sein), ” ο ποιμένας του ειναι” οπως υπογραμμίζει.Ως “εδώ” εννοω το ενθαδε. Μ’άλλα λόγια ο άνθρωπος επιστρέφει διανοιγομενος εκ νέου στην θεμελιακή ερώτηση που οδηγεί σε μια νέα συνείδηση της ανθρώπινης περατότητας .Με βάση αυτήν την νεα συνείδηση δεν έχει παρα να στραφεί προς την Φιλοσοφία και την Ποιηση, Αυτα τα δυο μπορούν να σώσουν την ιστορία και τον κόσμο.
Κατά την σκέψη του Χάιντεγκερ ο Διαφωτισμός κι ο Ανθρωπισμός ξεπεσαν απο φωτεινά μονοπάτια σε δρόμους τεχνικής ,σε τεχνικό αυτοθσυμασμο η Τεχνική ναρκωση.
Το 1929 ο Χάιντεγκερ διαδέχεται τον Χουσερλ στην έδρα του Πανεπισ
τημίου του Φράιμπουργκ. Το 1933 γίνεται πρύτανης του Πανεπιστημίου. Η θέση αυτή σε περιοδο Χιτλερική θεωρείται Πολιτικη . Και αντιμετωπίζεται ύποπτα. Κι η κριτική ,(ορθως),εναντίον του ειναι σκληρή. Το 1934 παραιτείται . Όμως οι σκιές βαραίνουν πάνω του λόγω της πανεπιστημιακής του θέσης, αλλα και της σιωπής του ( αντι να καταγγείλει) για τις χιτλερικες θηριωδίες και το ολοκαύτωμα. Γι’αυτό και το 1945 του αφαιρούν το δικαίωμα διδασκαλίας . Το 1951 όμως επανέρχεται. Η δόξα του τρέχει παντού. Στην Γαλλία η φιλια του με τον κυβιστη ζωγραφο Μπρακ και τον μεγάλο Γάλλο ποιητή Ρενε Σαρ του ανοίγουν τα σύνορα της Γαλλίας και της Ευρωπαϊκής ελιτ. όπου εντυπωσιάζει η φιλοσοφία του κι η κριτική του για την παντοδυναμία της Τεχνικής στην ζωή μας . Γίνεται σταδιακά ο πιο διάσημος Γερμανός φιλόσοφος παγκοσμίως. Σπουδαία ονόματα μεταξυ άλλων οπως οι Εμανουελ Λεβινας, Χανα Αρεντ, Ζακ Ντεριντα, Ζαν Μπωφραιτ, Μερλω
Ποντυ πιο αμεσα, αλλα και οι Φουκω ,Λακαν ,Λεφορτ η Καστοριάδης πιο διακριτικά ,συνομίλησαν με την σκέψη του κι επηρεάστηκαν με τον α η β τρόπο απο αυτήν. Συνεχεις δημοσιεύσεις θετικές η αρνητικές συνεχίζουν ακόμη για το σπουδαίο καθ’ομολογια εργο του . Ειδικά η ” εισαγωγη στην μεταφυσική ” θεωρείται απο τα πιο ολοκληρωμένα.Όπως επίσης ενδιαφέρον προκαλεί πάντα το “γραμμα στον ανθρωπισμο”. Επίσης μεγάλη επίδραση είχε στην Τέχνη το έργο του ” η προέλευση του έργου Τέχνης”ενα μικρό αριστούργημα. Ο Χάιντεγκερ δεν είναι ούτε μηδενιστης ,όπως κάποιοι ειπαν, ούτε στρατευμένος, όπως κάποιοι ,(κατανοητα μεν αλλα μεχρις ενος σημειου δε), επιμένουν να λενε.Ίσως Θαλεγα ειναι λιγο πονηρά αφελής στις αποφάσεις πανεπιστημιακης του καριερας. Αυτο ομως που ειναι βεβαιο ειναι οτι Στοχάζεται στα ορια Φιλοσοφίας και Ποίησης .Θεωρεί ως Σοφία το να φύγεις ,να εγκαταλείψεις τα δεινά της Θέλησης και ν’αφεθεις στον δρόμο
Μέχρι τον θάνατο του το 1976 στο Messkirch σ’ηλικισ 87 ετών παρέμενε φιλοσοφικά ενεργος . Αναγνωρίζεται ως ιδιοφυής και τεραστίου μεγέθους φιλοσοφος, στοχαστης.της Ποίησης.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.