Η ηθική του έργου κι η ηθική του δημιουργού. #ddavvetas.
Το 2019 στο φεστιβάλ του κινηματογράφου στις Κάννες, το βραβείο Cesar ,απονεμήθηκε στον Ρομαν Πολανσκυ για το φιλμ του ” J accuse” εμπνευσμένο από το κείμενο του Εμιλ Ζολα για την περίφημη υπόθεση Ντρειφους ,κατα την οποια ,ο στρατιωτικος Ντρευφους τιμωρήθηκε για προδοσία αδίκως.
Πέρα από την ποιότητα του φιλμ, χαρακτηριστικό άλλωστε της κινηματογραφικής δεινοτητας του Πολανσκυ, το γεγονός της βράβευσης του ,προκάλεσε πολλές έντονες αντιδράσεις, από τις οργανώσεις του του” πολιτικά ορθον” , τις φεμινιστικές η ακόμη αλλου ειδους οργανώσεις υποστήριξης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πολλοί γνωστοί σκηνοθέτες κι ηθοποιοί αναχώρησαν διαμαρτυρόμενοι για την τιμή που έγινε στον Ρολάν Πολανσκυ ,ο οποίος είναι ακόμη υπόλογος εδώ και περισσότερα από 30 χρόνια στην Αμερικανική δικαιοσύνη για τον βιασμό που διέπραξε τότε.
Αν και συγχωρεθηκε από την κοπελλα που υπέστη τον βιασμό ,εν τούτοις και η Αμερικανική δικαιοσύνη και οι διαφορες οργανώσεις κάνουν τα πάντα για να συλληφθεί και να οδηγηθεί πίσω στην Αμερική.
Ταυτόχρονα οι πιο σκληροι απο τους διωκτες του ,ζητούν την απόσυρση από την κυκλοφορία των φιλμ του.
Ανάλογες περιπτώσεις έχουμε και με τον Γουντυ Αλλεν που κατηγορήθηκε παρομοίως ,αλλά και με τον Γάλλο συγγραφέα Γκαμπριέλ Ματζνεφ ,που πρόσφατα κατηγορήθηκε για το παιδοφιλικο περιεχόμενο των βιβλίων του ,μ’αποτελεσμα μια σειρά από οργανώσεις να ζητήσουν ν’αποσυρθουν αυτά από την κυκλοφορία ως ένδειξη τιμωρίας του συγγραφέα.
Θα μπορούσα ν’αναφερθω και σ’άλλες τέτοιες περιπτώσεις . Όμως μένω σ’ Αυτές.
Και βλέπω ότι είμαστε αντιμέτωποι με τρεις καθοριστικές παραμέτρους των οποίων τα ποιοτικά κι ουσιαστικά όρια πρέπει να κατανοήσουμε .
Πρωτον Τον δημιουργό και την ηθική του . Δεύτερον το δημιούργημα και την ηθική του . Και τρίτον τον νόμο και τις όποιες συνέπειες του σε ζητήματα ηθικής.
Ας ξεκινησουμε λοιπον.ρωτωντας : η ηθική του έργου είναι και ηθική του δημιουργού του; Κι ας προσθεσουμε και το εξης ερώτημα : Κι αν ενας δημιουργος ειναι ανηθικος θα πρεπει να τιμωρειται εκτος του ποινικα η οχι κολασιμου των πραξεων του και μ’απαγορευση του εργου του;
Δηλαδη ,Ένα έργο των Ρολάν Πολανσκυ, Γούντι Άλεν ,Γκαμπριέλ Ματζνεφ, η Ζαν Ζενέ, μπορεί να επηρεαστεί από την μεμπτη ηθικά συμπεριφορά των δημιουργών τους;
Γιατι εδω τα ερωτήματα αυτα μας οδηγουν σε αναζήτηση για το ποια ειναι τα ορια του νομου μετσξυ εργου και δημιουργου.
Πολύ μελάνι έχει χυθεί για ν’απαντηθουν αυτά τα ερωτήματα.
Χωρίς να θεωρώ ότι κατέχω ΤΗΝ απάντηση και την αλήθεια, εν τούτοις όντας εγώ ο ίδιος προσωπικά ποιητής,συγγραφέας κι εικαστικός, επιθυμώ να καταθέσω εδώ την δική μου απάντηση, δίπλα σε τόσες άλλες που ήδη υπάρχουν.
Προσωπικά λοιπόν, πιστεύω ότι, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τα όρια μεταξύ του έργου Τέχνης, του νόμου και του δημιουργού.
Αν λοιπον θεωρήσουμε με βάση την ως τώρα ιστορία του πολιτισμού,ότι η τέχνη είναι μια μορφή υψίστης ελευθερίας όπου ακόμη κι οι πιο βίαιες κι απάνθρωπες πράξεις, η εικόνες η χαρακτήρες, έχουν υπάρξει και θα υπάρχουν,τότε θα δεχτούμε ως βαση της συλλογιστικης μου ότι η ηθική του έργου δεν αφορά τον νόμο και τις συνέπειες του, εκτος αν το ιδιο το εργο εμπιπτει στα πλαίσια των νομικών παραβιάσεων. Δηλαδή εκτός αν το ίδιο το έργο είναι εκ του νομου για κάποιες οποιες αιτίες παραβατικο .
Εδώ βέβαια θελω προς αποφυγην παρεξηγησεων ,να ορίσω την μια,ουσιαστική για μένα, διακριτή γραμμή που πρέπει να λάβουμε υπ’όψιν μας: μιλώ για έργα τέχνης που μπορούν να εμπεριέχουν βία η “ανηθικοτητα” αλλα δεν μιλω για πολιτικά η μη μανιφέστα που παροτρύνουν τον κόσμο για βία και δεν ανήκουν στα έργα τέχνης. Είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Επίσης μιλώντας για ηθική δεν την περιορίζω στα σεξουαλικά μόνο δρώμενα αλλά και σε πράξεις που είναι όντας ποινικά κολάσιμης εμπεριέχουν κι ανηθικότητα.
Ο Ντοστογιέφσκι για παράδειγμα κατασκευάζει τον δολοφονικό χαρακτήρα του Ρασκολνικοφ . Αυτό θεωρείται μεγάλη λογοτεχνία και παρα τον βίαιο χαρακτηρσ του λογοτεχνικου ηρωα ,εν τουτοις δεν κατηγορηθηκε από τον νομο , για την γενεση των χαρακτηρων του γιατι προκειται για δημιουργικη τέχνη κι όχι για κάποιο έντυπο που παροτρύνει τον κόσμο ,ως ” ηθικός αυτουργος” να γίνουν δολοφόνοι. Η πάλι ο Καραβατζιο ο μεγάλος ζωγράφος. Αν κι ειχε καταδικαστεί για φόνο ,εν τουτοις αυτό δεν μπορεί να καταδικάσει και να ενοχοποιησει ποινικά τους βίαιους πίνακες του.
Τοπα και πριν κσι το υπογραμιζω: Αν δεν εμπίπτει η ηθική του έργου σε νομικό εμπόδιο, τότε ο ,τι και να έχει, ακόμη και το πιο βίαιο η ανήθικο περιεχόμενο, δεν πρεπει τιμωρείται ποινικά.
Το έργο τέχνης που παραβιάζει τον νόμο είναι διαφορετικό από το έργο που πλάθει παράνομους( στα πλαίσια του χωροχρόνου του ) χαρακτήρες .
Άρα ξεκαθαρίζουμε με βαση το μολις προαναφερθεν σκεπτικο ότι , αν υπαρξει η οχι τιμωρια , αυτή θ’αφορα κατ’αρχην την σχέση του έργου με τον νόμο. Αν αυτο δεν συμβαινει τότε ακόμη και το πιο βίαιο περιεχόμενο του έργου επιτρέπεται.
Η παραβίαση της ηθικής ,μέσω του δημιουργήματος ( εικονες η χαρακτηρες που υπαρχουν μονο στα δημιουργηματα,ως γενεσεις του δημιουργου τους) ειναι τιμωρητεα μονο απο τον αναγνώστη η τον θεατή κι είναι αυτός οποίος θ’ αποφασίσει αν θ’απορριψει η όχι το έργο.
Με βάση την ως τώρα συλλογιστική μας ,
αν πάλι ο δημιουργός παραβιάζει τον νόμο, όπως ο Ρολάν Πολανσκυ ,τότε είναι σωστό να υποστεί τις συνέπειες του και να τιμωρηθεί. , Οχι όμως ν’αποσυρθουν τα φιλμ του ,όπως ζητούν διάφορες οργανώσεις.
Αν ο σπουδαιος Γαλλος συγγραφεας Ζαν Ζενέ ήταν κλέφτης έπρεπε να τιμωρηθεί. Και τιμωρήθηκε γι’αυτό με φυλάκιση. Το βιβλίο του όμως για την ζωή ενός κλέφτη ( ουσιαστικά την ζωή του) δεν έπρεπε ν’απαγορευτει. Και δεν απαγορεύτηκε.
Η τέχνη από την γένεση της μπορεί να χωρέσει όλες τις ανθρώπινες πράξεις, ηθικές η μη. Όλοι οι χαρακτήρες κι οι καταστασεις της ζωής,ακόμη κι οι πιο τρομακτικές, χωρούν σ’αυτήν κι έχουν λόγο ύπαρξης, γιατι μπορεί ένα έργο τέχνης, ν’αποροφα την οποια βια η ανηθικοτητα και να χει θεραπευτικό ρόλο στην καθημερινότητα, όπως μας λέει κι ο Αριστοτέλης.
Κανεις δεν μπορεί να εμποδίσει την διάδοση του έργου μέσω της ελευθερίας της Τέχνης. Κανεις δεν μπορεί ,να τιμωρησει την “ανηθικότητα ” του έργου, με μονο το επιχειρημα οτι ο δημιουργός του είναι ανήθικος η έχει διωχθεί ποινικά. Μην φτασουμε στην λογικη των ναζι η των δικτατορικων κι απολυταρχικων καθεστωτων , που εκαιγαν βιβλια η κατέστρεφαν πινακες ,στηριζομενοι στην σκέψη οτι,αφου ο δημιουργος τους ειναι αντίθετος του καθεστώτος, δηλαδη κατ’ αυτούς είναι πολιτικά “ανηθικος” ,τοτε και το δημιούργημα του είναι επίσης εναντίον του καθεστώτος, δηλαδή πολιτικά “ανηθικο”, γιατι μπορει να εμπεριέχει έστω κι έμμεσα η με κρυφό συμβολικό τρόπο νοήματα εχθρικά προς το καθεστώς.
Η αντιδημοκρατική αυτή θέση που θυμίζει πνεύμα μαύρο μεσαίωνα σε ύφος σύγχρονης αστυνομοκρατίας,απειλεί με έλεγχο και χειραγωγηση της δημιουργικής γλώσσας.
Συνεπώς άλλο το ηθικα η μη ποινικο παράπτωμα του δημιουργού κι άλλο των χαρακτήρων του έργου του. Άρα και η ανηθικότητα των χαρακτήρων του δημιουργήματος όσο δεν εμπίπτει σε παράβαση νόμου, πρέπει να μένει απείραχτη , να μην λογοκρίνεται και να υφίσταται μόνο την κρίση του κοινού. Γιατί αν αρχίσουμε να τιμωρούμε, με καταστροφή του έργου του όποιον δημιουργό έχει παραβατική προσωπική ζωή, τότε εφαρμόζουμε μια δικτατορία επί του λογου, επί της δημιουργίας, επί της ελευθερίας που είναι βασικό κριτήριο Δημοκρατίας. Και σήμερα στους δύσκολους καιρούς που ζούμε χρειαζόμαστε περισσότερη Δημοκρατία και κατοχύρωση της ελευθερίας έκφρασης. Χρειάζονται καθαρό αέρα οι δημιουργικοί μας πνεύμονες.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής,εικαστικός,γεωπολιτιστικος αναλυτής.