Ο Πλάτωνας κι η Μοντέρνα Τέχνη.
Κατά την θεωρία του Πλάτωνα η ζωγραφικη τέχνη είναι Μίμηση της Φύσεως η οποία με την σειρά της είναι Μίμηση της ιδέας. Μ’αλλα λόγια η ζωγραφική είναι τρίτη στην Πλατωνική αισθητική σκεψη.Δίχως αυτο να σημαίνει τρίτη ως αξία.
Στην προσπάθεια του να φτάσει στην αλήθεια της υπέρτατης γνώσης ,δηλαδη στις Ιδέες, ,ο Πλάτωνας κατάλαβε οτι μια ιδέα για να γίνει αντιληπτή πρέπει να βιωθεί μέσω της ενσάρκωσης. Δηλαδη μεσω σωματος και ψυχης. Που σημαινει οτι ο α η β ανθρωπος μεσα απο το σώμα( που λεγοταν “σημα ” ) και την ψυχή εχει την δυνατότητα να μετεχει στον κόσμο των Ιδεών ,τον κόσμο της ουσιαστικής γνώσης. Η τριάδα Ιδεα-Ψυχη-Σωμα ,ηταν η δομη της Πλατωνικής σκέψης. Είναι η βασική συνθήκη ώστε
μέσα από αυτήν την διαδρομή-εμπειρία,(από το σωμα στην Ιδέα) μπορεί κάποιος να μπει στον κοσμο των ιδεων, δηλαδή στην υπέρτατη, την πραγματική Σοφία κατά τον Πλάτωνα.
Η τέχνη ,(αυτή που έχει νου ( εχ-νοι) όπως μας λέει ο Πλάτωνας για την ετυμολογία του όρου Τέχνη ,στον διάλογο του Κρατυλος) ,είναι ενας τρόπος ,ενα μεσο ,μια γλώσσα ,μέσω της οποίας και μεσα στην οποία ( δι-αυτης κι εν-αυτης) υπάρχει η δυνατότητα για να φτάσει κάποιος στο βασίλειο των Ιδεών
Αλήθεια- Καλον- Ωραιον
.
Το Πλατωνικό τρίπτυχο συνεπώς ” Αληθεια-Καλον-Ωραιο”, μπορει να γίνει πράξη και μέσω του έργου Τέχνης. Αυτο το τελευταίο είναι μια μορφή ενσαρκωσης της θεωρίας των Ιδεών του Πλάτωνα.
Πιο συγκεκριμένα.
Το έργο Τέχνης έχει σωμα. Που σημαίνει : εχει αισθητη πραγματικοτητα. Τα υλικά ,τα χρώματα ,τα σχέδια ,οι συνθέσεις, ο,τι τέλος πάντων αποτελεί ,την αισθητη ,την αισθητική ύπαρξη του έργου είναι το σώμα της Τέχνης, είναι η αισθητή της οντότητα.
Αυτό όμως απο μόνο του δεν έγινε . Χρειάστηκε η παρέμβαση του ζωγράφου ,του καλλιτέχνη ,ο οποίος ενεργοποίησε την δύναμη υλικών ,χρωμάτων κλπ κι έτσι γεννήθηκε η τελική μορφή που βλέπουμε.
Για να παράγει αποτελέσματα αυτη ,δηλαδή να προκαλεί συγκινήσεις, αντιδράσεις ,ερωτήματα ,προβληματισμούς ,απορίες η θαυμασμό , πρέπει να εμπεριέχει δυο χαρακτηριστικά
Η ψυχή του έργου Τέχνης.
. Να’χει “ψυχη” και ταυτόχρονα μέσω αυτής να μπορει αν θέλει ο θεατής να ν’ανακαλυψει η να του αποκαλυφθεί η ιδέα ,δηλαδή η υπέρτατη γνώση της αλήθειας.Μπροστά σ’ένα σπουδαίο έργο τέχνης μπορεί κάποιος να βιώσει αισθητικές ,ψυχικές χαρες αλλά και να φτάσει σε ενα υψηλο επίπεδο μετοχής του στον κόσμο της αλήθειας ,των Ιδεών. Ενα έργο Τέχνης ( κι εδώ μιλαω συγκεκριμένα για το εικαστικο) μπορεί να προσκαλέσει αρνητικές η θετικές αντιδράσεις ,μπορεί να προκαλέσει συγκινήσεις η νοητικα ερωτήματα . Κι αυτό μπορεί να το καταφέρει αν εχει ” ψυχη”.
Τι σημαίνει αυτό;
Σημαίνει οτι ενας ανεξηγητος ορθολογικα κι αιτιατα συνδυασμός χρωμάτων ,υλικών ,εικαστικών στοιχείων ενώθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε “μιλα” , η πιο σωστά “λεγει” , “φωτιζει” ,λειτουργεί ως οργανισμός ,οργανικά. Και ο,τι λέω δεν είναι μεταφορικό η συμβολικο. Είναι κυριολεκτικό και πραγματικό.
Μπροστά σ’ενα σπουδαίο έργο τέχνης που έχει “ψυχη “νοιώθουμε γοητεία, ελξη, μαγεία, θαυμασμού κλπ. Γιατί μας μεταδίδει η μας ξυπνά αισθήματα ,σκέψεις ερωτήματα και τόσα άλλα. Μας ταξιδεύει και οσο αφεθούμε στην δύναμη της ψυχής του αλλο τόσο έχουμε σοβαρές πιθανότητες να φτάσουμε στην ιδέα του έργου , στην αλήθεια του , στο καλο που μπορεί να μας δώσει η να μας ξυπνήσει μεσα μας η ομορφιά του .
2. Τα δυο ειδη Μιμησης.
Για να συμβούν τα μόλις αναφερθεντα ,πρέπει ν’ακολουθησουμε τις συμβουλές του Πλατωνα στην πολιτεία . Δηλαδή να κατανοήσουμε τα δυο ειδη της Μίμησης αρχικά. Ποια είναι αυτα;
Πάντα στις καλές τέχνες που εδω μιλάμε, αυτα ειναι α) η εικαστική Μιμηση κσι β) η καλλιτεχνική Μιμηση.
Εικαστική ειναι η Μίμηση που γίνεται απο-μιμηση, αντιγραφή. Που μένει στην εξωτερικότητα της Μορφής κι αρκείται στην τεχνική μαεστρία κι ικανότητα του αντιγράφοντας . Καλλιτεχνική είναι η Μίμηση κατα την οποία ο καλλιτέχνης λειτουργεί δημιουργικά. Δηλαδή εισέρχεται στο εσωτερικό της φύσης αυτού που μιμείται, του ” Μιμηθεντος” θέματος και βιώνει μαθαίνοντας τα κάποια μυστικά της ύπαρξης του. Πρόκειται για βιωματικό ταξίδι μέσα στην φύση του θέματος . Όταν το ταξίδι τελειώσει τότε ο καλλιτέχνης έχει δημιουργήσει ενα πρωτογενές ,γνήσιο έργο ,προιον δημιουργικης Μιμησης ( δηλαδή βιωματικής πρωτογενούς μορφής) κι οχι τεχνητής αντιγραφής η απομίμησης.
Ο Πλάτωνας δέχεται αυτήν την τελευταία ,την δεύτερη περίπτωση,την καλλιτεχνική Μίμηση. Έτσι βλέπει και αναφέρει την πλαστική Τεχνη.
Στην καλλιτεχνική Μίμηση συνυπάρχουν δημιουργικά κι οργανικά η ιδέα ,η ψυχή και το σώμα. Και τα τρία είναι οι βασικές θεμελιακές δομές του έργου Τέχνης. Ουσιαστικά ο Πλάτωνας μας λέει ,για να το πω πιο απλα με εικονα , οτι το γνήσιο έργο τέχνης είναι προιον ” ξεφλουδισματος”. Τι ξεφλουδιζεται λοιπον;
Ξεφλούδισμα της Αναπαράστασης.
[ ] Ο καλλιτέχνης ξεφλουδιζει την ανα-παρασταση και βάζει τα θεμέλια της παράστασης. Δηλαδή με πιο απλά λόγια ,αρνείται κάθε απο-μιμηση. Και δημιουργεί μέσα απο την Μίμηση. Που σημαίνει μπαίνει στην ουσία αυτού που μιμείται και μας το παρουσιάζει καλλιτεχνικα( ως πινακα,γλυπτο,σχεδιο,installation η περφορμανς) .
[ ] Η καλλιτεχνική Μίμηση είναι το ουσιαστικό ενός ζωντανου έργου. Έχει τ’αναγκαια για να λειτουργήσει. Έχει ο,τι μόνο χρειάζεται ,ο τι εχει εξ ανάγκης απομείνει απο το ξεφλούδισμα της Ανα-παραστασης. Μέσα από αυτό και μέσα σ’αυτό βιώνει και νοει κάποιος την Ιδεα . Ζει την νοητική ζωή. Το έργο Τέχνης δίνει κι αποκτά νόημα. Πάνω σ’αυτήν την πλατωνική αντίληψη στηρίχτηκε η γέννηση του κλασικού έργου Τέχνης.
Και πάνω επίσης σ’αυτήν την αντίληψη πειραματίστηκε και η Μοντέρνα Τέχνη
Η Μοντέρνα Τέχνη
.
Ας το δούμε πιο συγκεκριμένα.
Απο το ξεκίνημα της αυτή,δηλαδή απο το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιωνα ( με την βιομηχανική επανάσταση) και μετά και πολύ πιο έντονα, απο το ξεκίνημα του 20ου αιώνα, δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να ” ξεφλουδιζει” την αναπαρασταση των εικαστικών Τεχνών. Ο Πικάσο κι οι κυβιστες ζωγράφοι, οι φωβιστες, οι εξπρεσιονιστες, οι σουρεαλιστες κι άλλοι ,επιτέθηκαν στην ανα-παρασταση ( ως θέμα, ως αφήγημα, ως figuration, εννοιολογικά ,η ακόμη ως καδρο -πλαίσιο μορφών, ως μορφολογικο δηλαδή τρόπο έκφρασης) και την διέλυσαν στα εξ ων συνετέθη. Μέσω της avant-garde ( πρωτοπορίας) ,αλλά και των αντιλήψεων περι προόδου, καινοτομικής ηθικής υποχρέωσης κι εξέλιξης ,αφαίρεσαν την μαζική υλικότητα του έργου και το οδήγησαν στο ελάχιστο (minimum,minimal) κι αναγκαίο της υλικής ύπαρξης του. Έτσι γεννήθηκε η αφηρημένη τέχνη απο τον Καντινσκυ , τον Μαλεβιτς κι άλλους πρωτοποριακους καλλιτέχνες. Έτσι γεννήθηκαν και μια σειρά κινήματα ,για ν’αναφερθω μόνον ενδεικτικά ,όπως ο σουρεαλισμός, ο σουπρεματισμος , ο μινιμαλισμος , η εννοιλογικη τεχνη κλπ.
Σ’ολ’αυτα τα μοντέρνα κινήματα , όσο προχωρούσε η αφαίρεση της υλικότητας του έργου Τέχνης αλλο τόσο μεγάλωνε η δύναμη της εννοιολογικης γλώσσας του έργου Τέχνης. Φτάσαμε στο σημείο ειδικά με τον φουτουρισμο,τον ντανταισμο και με την εννοιολογικη Τεχνη, ώστε η αξία του έργου τέχνης να κρίνεται οχι πια από την δεξιοτεχνία χρήσης των υλικών του καλλιτέχνη, όχι από το παραγωγικό του έργο, αλλά από το concept του έργου του. Δηλαδή από την ενσάρκωση της ιδέας ( concevoir, con-cevoir , Conception) σε κάποια έστω κι ελάχιστη υλική πραγματικότητα.
Πρόκειται για την μετάλλαξη της Πλατωνικης Ιδέας σε εν-νοια, σε κάτι που προέρχεται απο τον νου, που βρισκεται στον νου ( εν-νου, εν-νοια) δηλαδή σε concept.
Μ’αλλα λόγια σημαίνει οτι αυτο που μετρούσε πλέον είναι το concept σ’ενα έργο. Αυτό του έδινε την ανάλογη αξία. Κι ως σήμερα η κατάσταση παραμένει η ίδια. Γιατί έχει να κάνει με την conception ,την ενσάρκωση σε μια οποια ,έστω κι ελάχιστη, υλική πραγματικότητα. Το αν τώρα αυτη η τελευταία είναι επιτυχής η οχι κι ακόμη το αν είναι δημιουργική, αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα που άπτεται της ικανότητας και δημιουργικότητας του καλλιτέχνη να “γραψει” η να ” εν-γραψει” δηλαδή να ζωγραφίσει ( μιας και το “γραφω” σημαίνει στα ελληνικά και γραφω και ζωγραφιζω), να δημιουργήσει ποιοτικά την , καλλιτεχνική του γλώσσα. Καλλιτέχνες γνωστοί όπως ο Ντυσαμπ ,ο Υβ Κλαιν , ο Τζοζεφ Κοσουτ ,ο Ντοναλτ Τζαντ , κι άλλοι, πορεύτηκαν σ’αυτήν την πορεία. Βάδισαν αυτον τον δρόμο της μετατροπής της Πλατωνικής Ιδέας σε concept. Κατι που όμως ταυτόχρονα μας δείχνει ποσο βαθιά εχει επηρεάσει και καθορίσει ο Πλάτωνας την Μοντέρνα κι όπως θα δούμε σε αλλο άρθρο μου την συγχρονη Τέχνη.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής
