Γιόζεφ Μπόις. Joseph Beuys. Ο μοντέρνος Σαμανος.
Φέτος γιορτάζει ο κόσμος της Τέχνης κι ο κόσμος της ιστορίας των καινοτομικών ιδεών, τα 100 χρόνια απο την γέννηση του τελευταίου avant-garde ,του τελευταίου πνευματικού γίγαντα του 20ου αιώνα: του Γιόζεφ Μπόις,του ανθρώπου με το τσοχινο καπέλο η του Σαμανου, όπως τον ονόμαζαν τα ΜΜΕ και οι ιστορικοί Τέχνης. Για μένα προσωπικά είναι μεγάλη η συγκίνηση ακόμη και τώρα που γράφω αυτό το κείμενο. Κι αυτό γιατί ο Γιόζεφ Μπόις, υπήρξε φίλος μου, δάσκαλος μου και κυρίως ο πνευματικός μου καθοδηγητής ,αυτός που μου γνώρισε την σύγχρονη τέχνη, αυτός που μου άνοιξε τις πόρτες της πνευματικής ζωής, αυτός που με καθοδήγησε και με στήριξε στα πρώτα μου επαγγελματικά βήματα, όταν ως ανήσυχος νέος, αναζήτησα το μέλλον μου στο εξωτερικό, οπου πήγα για μεταπτυχιακές σπουδές. Συνεπως σ’αυτό το άρθρο καταθέτω εκτός απο γνωστικές πληροφορίες και τις προσωπικές βιωματικές μου εμπειρίες με τον μεγάλο μύστη της Τέχνης και μεγα δάσκαλο.
Γεννήθηκε το 1921 στο Κλεβ της Ρηνανίας . Μεγάλωσε σε μια οικογένεια συντηρητική καθολική. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια στο σχολείο έδειξε ιδιαίτερη ευαισθησία κι εξυπνάδα μ’αποτέλεσμα, οι καθηγητές να του επιτρέπουν να’ναι μαζί τους στα εργαστήρια επιστημονικών ερευνών.
Το όνειρο του ήταν να γίνει γιατρός. Δεν πρόλαβε όμως να πάει στο πανεπιστήμιο γιατί ακριβώς στο τέλος του λυκείου κηρύσσεται ο πόλεμος. Είναι υποχρεωμένος να κάνει την στρατιωτική του θητεία. Κατατάσσεται στην γερμανική αεροπορία, την γνωστή Luftwaffe. Και τον στέλνουν στο Ρωσικό μέτωπο στην Κριμαία. Σε μια πολεμική επιχείρηση το αεροπλάνο του χτυπιέται απο ανταεροπορικα ρωσικά πυρα . Πέφτει στην στεππα κι ο συμπιλοτος του σκοτώνεται επί τόπου. Ο ίδιος ο Γιόζεφ Μπόις με βαριά τραύματα πέφτει σε κώμα. Τον βρίσκουν σ’ αυτήν την κατάσταση οι Ταταροι της περιοχής, λαος νομαδικός της στέπας. Ο Σαμανος τους ,δηλαδή αυτός που ενσαρκώνει ,τον νόμο, τις ηθικές αρχές,τις πολιτικές αξίες, τις νομικές και διοικητικές αρχές ,αυτός που επιβλέπει και παρεμβαίνει στην νομαδική κοινωνία τους ,ως ο σοφός,ο κάτοχος της υψίστης γνώσης, ατομικής και κοινωνικής ισορροπίας, αυτός λοιπόν ο Σαμανος ,τον φροντίζει αλείφοντας τις πληγές του με λίπος. Τις τύλιξε δε με τσόχα. Έκανε δηλαδή ο,τι θα κάναμε εμείς σήμερα: θα βάζαμε ιώδιο (λιπος)στην πληγή και θα την καλυπταμε με γάζα (τσόχα). Εδω είναι αξιο μνείας να σταθούμε στα δύο υλικά, λίπος -τσόχα. Γιατί θα τα δούμε ως βασικά υλικά αργότερα στην εικαστική γλώσσα του Γιόζεφ Μπόις.
Στην κατάσταση του κωματος έμεινε κάποιες εβδομάδες. Μετά συνήλθε. Η φροντίδα του Σαμαν απέδωσε. Ολη αυτη η εμπειρία ζωής ήταν καθοριστική στην καλλιτεχνική εξέλιξη του γερμανού καλιτεχνη.
Όταν τελείωσε ο πόλεμος κι επέστρεψε στην γενέτειρα πόλη του, είδε το σπίτι του κατεστραμμένο απο τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς. Νοιώθει συγκλονισμένος κι αισθάνεται το βαρύ τραύμα. Δεν πρόκειται για σωματικό αλλα για ηθικό τραυματισμό. Η βαρβαρότητα των Ναζι, το ολοκαύτωμα, κι ο αντιανθρωπισμός τους τον έχουν βαθιά σημαδέψει. Κι αποφασίζει να κάνει πράξη το όνειρο του. Ήθελε να γινει γιατρός. Κι αντι να γραφτεί στο τμήμα Ιατρικής εγγράφεται στο τμήμα Καλών Τεχνών. Που απλα σημαινει: η Τέχνη γι’αυτον θαναι μια θεραπευτική διαδικασία. Θα οραματιστεί τον καλλιτέχνη ως θεράποντα “ιατρο” ,ως ενα
Σαμαν, ως μια δημιουργικη μορφή που θέλει να συνδέσει, οπως η Σαμανικη εικόνα, θεραπεια,πολιτικη,νομικη ,οικονομια κλπ. Δηλαδη πρόκειται για μια Τέχνη σφαιρική, total art,όπως θα την ονομάσει αργότερα.
Ως φοιτητής εχει δάσκαλο τον γλύπτη Εβαλντ Ματαρε. Έμαθε απο αυτόν πολλά. Όταν τελείωσε τις σπουδές του κι ενω όλοι οι νέοι καλλιτέχνες συνήθως θέλουν να ξεκινήσουν να κάνουν εκθέσεις, αυτός, διαπιστώνοντας οτι το “ηθικο”του τραύμα δεν είχε θεραπευτεί, αποφάσισε να δεχτεί την πρόταση τριών φίλων του αγροτών, των αδελφών φαν γκριμπεν, να μείνει όσο χρόνο ήθελε στην φαρμα τους. Έμεινε εκεί πάνω από ενα χρόνο. Τι έκανε εκεί; Παρατηρουσε την φύση. Βαθιά επηρεασμένος απο τον Αριστοτέλη και την ιδέα του της “ενεργειας” αλλά κι απο τον Ηράκλειτο και την ιδέα του οτι τα πάντα είναι σε κατάσταση ροής( ” τα παντα ρει”), αποφασίζει να δημιουργήσει μια νεα εικαστική γλυπτική γλώσσα που θα στηρίζεται στους δύο αυτούς αρχικά Έλληνες φιλοσόφους. Ταυτόχρονα όμως επηρεάζεται απο τον Θεοσοφιστη Ρούντολφ Σταινερ και την ιδέα του περί γλώσσας των υλικών. Επηρεάζεται όμως ,σ’επιπεδο ιστορίας Τέχνης κι απο τον Ντουσαμπ και την έννοια του του αντικειμένου “ready made”. Παράλληλα ενστερνίζεται τις αντιλήψεις του Τζων Κεητζ και του Υβ Κλαιν περί περφορμανς,ενώ γοητεύεται απο τον Ρολαντ Μπαρτ,τον Τζέημς Τζους και την ανατολική φιλοσοφία, ειδικά απο βουδιστικές συμπεριφορές.
Αν τώρα ολα αυτά τ’αναμειξετε θα γεννηθεί στις αρχές του 1961 ενα μοναδικό εικαστικό κίνημα στην σύγχρονη τέχνη ,το πασίγνωστο fluxus. Ιδρυτές του βασικά οι Γιοζεφ Μπους, Ναμ τζουμ Παικ κι ο Τζωρτζ Ματσιουνας. Οι τρείς τους ξεκίνησαν τις περίφημες fluxus δράσεις τους. Το fluxus ήταν μια αντίληψη δημιουργίας που γεννούσε πυρήνες δράσης σε καθε πόλη η χώρα του κόσμου. Πυρήνες ανοιχτούς σε μόνιμη δράση που συμμετείχαν σ’ολα τα επίπεδα ζωής: καλλιτεχνικής,πολιτικής,οικονομικής,κλπ.Ειδικά ο Γιόζεφ Μπόις δημιούργησε ενα μοναδικό στην Τέχνη κονσεπτ ,την Ανθρωπολογική τεχνη και το κοινωνικό γλυπτό.
Μερικά χαρακτηριστικά τους λοιπόν είναι τα εξής.
Πρέπει να φύγουμε απο τον κόσμο των αντικειμένων. Να ζούμε ,δηλαδή να είμαστε όπως η ροή του Ηράκλειτου. Γι’αυτό κι έδωσε στο κίνημα του το όνομα fluxus ,ορος λατινικής προέλευσης που εμπεριέχει την ρίζα fluid, δηλαδή αυτο που είναι σε ρέουσα κατάσταση. Αρνούμενος λοιπόν να φτιάξει “αντικειμενα” ο Γερμανός καλλιτέχνης φτιάχνει μη- αντικείμενα ,δηλαδή υλη σε ενέργεια και μεταβλητή κίνηση ,όπως οι εγκαταστάσεις ( installations) και οι περφορμανς. Και τα δύο είναι ανοιχτά ,μεταβαλλόμενα διαρκώς έργα. Είναι έργα εν προοδω, work in progress. Η τέχνη αυτή επειδή ειναι όπως η ανθρώπινη μεταβαλλόμενη ζωή την ονομάζει Ανθρωπολογική τέχνη. Τα έργα του αποτελούνται απο υλικά σε ρέουσα κατάσταση οπως μεταξύ το λίπος ( βιωματικό στοιχείο), η το μέλι που χρησιμοποιεί. Δεν τον νοιάζει το τελικό έργο αλλά η διαδρομή, η στρατηγική ,το ανοιχτό έργο. Τέχνη και ζωή είναι δεμένα στον Γιόζεφ Μπόις. Γι’αυτό και μιλά για κοινωνική γλυπτική. Η κοινωνία γι’αυτον είναι όπως ένα ρεον γλυπτό που χρειάζεται την θεραπεία της Τέχνης για να λειτουργήσει σωστά. Έτσι η Τέχνη του είναι κυρίως συμβολική , είναι σκέψη . Κι υπάρχει στον καθένα μας. Γι’αυτον και “καθένας είναι καλλιτέχνης ” όπως έλεγε γιατί μπορεί να δουλέψει και να πλάσει την σκέψη του δημιουργικά. Τραυμα-θεραπεια-πνευματικη δημιουργεια κι ενεργεια, ειναι οι λέξεις κλειδιά για την κατανόηση του έργου του, αυτού του μεγάλου δημιουργού που είχε ως συνομιλητή του τον Δαλαι Λαμα και με τις ιδέες του άλλαξε όλη την τέχνη ανεπιστρεπτα. Τον αποκάλεσαν τελευταίο προλετάριο ,με την έννοια του τελευταίου επαναστάτη, αυτού του καλλιτέχνη που γέννησε μια νέα εικαστική γλώσσα με μέτρο τον Άνθρωπο ως μικροσυμπαν. Η διάσημη Περφορμανς του “coyote, I like Amerika and Amerika likes me”, όπου κλείστηκε με ενα τσακάλι σε μια γκαλερί στην Νεα Υόρκη, θεωρείται ,η βάση της εξέλιξης της σύγχρονης Τέχνης ,ως αντισυμβατική κι αντισυντηρητικη εικαστική γλώσσα. Τα δε γλυπτά του θεωρούνται συμβολικοι σταθμοί της πνευματικής εξέλιξης. Όσο για τα σχέδια του αυτά συγκρίνονται συχνά με τους κορυφαίους καλλιτέχνες της Αναγέννησης. Η σφαιρική ,total,εικαστική του γλώσσα τον φέρνει κοντά στον αναγεννησιακο Λεονάρντο Ντα Βιντσι.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
