Ψηφιακή Τέχνη: το τέλος της Αισθητικής;
Μετά από αυτήν την προσέγγιση της σύγχρονης Τέχνης στα διάφορα ιστορικά και θεωρητικά της επίπεδα, το ερώτημα που εύλογα μπορεί να τεθεί είναι: και τώρα που πάμε; Ποια είναι η θα είναι η συνέχεια και η εξέλιξη της σύγχρονης Τέχνης σε μια εποχή οπου παθιάζεται για το digital, ψηφιακό, και την ρομποτική;
Ο Γουολτερ Μπεντζαμιν ( Walter Benjamin) είχε ήδη μιλήσει για την αναπαραγωγικοτητα της Τέχνης. Με απλά λόγια: το έργο Τέχνης, έχοντας χάσει κάθε νοηματοδοτική του διάσταση, μετατρέπεται σε προιον αναπαραγωγής. Δηλαδή , αυτο σημαίνει οτι χανει την γνησιότητα και την μοναδικότητα του. Πιο συγκεκριμένα. 1. Αν ως γνήσιο επι αιώνες θεωρείτο το έργο που είχε γίνει με τα χέρια του καλλιτέχνη εικαστικού κι έφερε προφανώς την υπογραφή του, τώρα στην ψηφιακή εποχή, το έργο τέχνης, δεν γίνεται πλέον πλαστικά ( δηλαδή κάτι που έχει πλαστει -απο το ρήμα πλαθω), αλλά γίνεται ψηφιακά ( δηλαδή από το κομπιούτερ κι οτιδήποτε άλλες ψηφιακές δυνατότητες μας παρέχει η συνεχώς “εξελισσόμενη ” σύγχρονη Τεχνική . 2. Η απώλεια της γνησιότητας οδηγεί μοιραία και στην απώλεια της μοναδικότητας του έργου ,μιας και πλέον η σύγχρονη τεχνολογία μπορεί ν’αναπαραγει μηχανικά πολλαπλά ενα έργο Τέχνης, πχ. εναν πινακα ,ενα γλυπτο, ενα σχεδιο κλπ.
Θα μου πείτε βέβαια, ναι αλλά η υπογραφή του καλλιτέχνη ισχύει πάντα κι ειναι το διαβατήριο γνησιότητας του έργου Τέχνης. Αναντίρρητα ναι αυτό ισχύει. Ισχύει όμως και κάτι άλλο. Στα σημερινά δεδομένα μπορεί κάποιος να επέμβει ,έστω κι ελάχιστα,ανεπαίσθητα στην εικόνα ενός έργου μέσω του κομπιουτερ και να το οικειοποιηθεί νόμιμα ως δικό του. Αυτό γίνεται πχ δια της νέας μορφής ψηφιακής Τέχνης του nft. Πάντως ας μην γκρινιάζουν κάποιοι γιατί το nft είναι μια μορφη ερμηνείας των ιδεών του Μαρσελ Ντυσαμπ και του Αντυ Γουορχωλ. Ηταν ο Ντυσαμπ που επενέβη στην εικόνα του κλασσικού πλεον έργου της Τζιοκοντα και το μετέβαλε ως εικόνα αλλάζοντας το και βάζοντας την δική του πλεον υπογραφή ως νεου δημιουργού. Αντίστοιχα λειτούργησε κι ο Γουορχωλ μέσα απο τις αλλοιώσεις εικόνων δια της σεριγκραφι του. Τα “νεα” εργα που δημιούργησαν οι δυο ιστορικοί καλλιτέχνες ,βασισμένα στην “αλλοιωση” ηδη υπαρχόντων έργων η εικόνων, πήραν την πορεία τους στην αγορά και γέννησαν την ιδέα της νέας υπογραφής πάνω στην παλιά που προϋπήρχε. Οι κλασσικές εικόνες δηλαδή μέσα απο την επέμβαση των Ντυσαμπ Γουορχωλ έγιναν πλέον δικα τους έργα παρότι εκ πρώτης ματιας θυμίζουν το ιστορικό παρελθόν τους κι εύκολα ταυτίζονται με αυτό. Ζώντας εδώ και καιρό στον αιώνα της ψηφιακής ζωής, μέσω του ιντερνέτ μπορούμε ναχουμε ηδη ενημέρωση των εργων Τέχνης ως “εικόνων” ( εννοω εδώ images κι οχι θρησκευτικές εικόνες) . Ενα οποιοδήποτε έργο ενός καλλιτέχνη από την στιγμή που θα δημοσιοποιηθεί μέσω του ιντερνέτ για παράδειγμα είναι κοινό αγαθό ως εικονα-image . Ένας οποιος το δει μπορεί να το αντιγράψει κατ’αρχην. Μπορεί όμως μέσω του συστήματος nft να επέμβει ελάχιστα ,που ισως και να μην φαίνεται και να το κάνει δικό του βάζοντας αντι για υπογραφή μια ηλεκτρονική “υπογραφη” κωδικοποιημένη. Και στην συνέχεια να το πουλήσει. Το πουληθεν έργο ανήκει σ’οποιον το αγοράσει κι έχει και την κωδικοποιημένη ψηφιακή υπογραφή. Περνούμε δηλαδή απο την φυσική δημιουργία στην απόλυτα Τεχνητή δημιουργία. Ζούμε την εποχή του Τεχνομηδενισμου δρόμο που ήδη όπως ανέφερα, ανήγγειλε ο Ντυσαμπ κι εν μέρει ο Γουορχωλ. Μιλάμε πλέον στην πράξη για το τέλος μιας Τέχνης που ως τώρα στηριζόταν η στην πλαστική συμπεριφορά η στην εννοιολογική στρατηγική. Μιλάμε για την ψηφιακή τέχνη.
Ο ψηφιακός τεχνομηδενισμος έχει δυο πόδια : απο την μια επιβεβαιώνει το τέλος της γνωστής ως τώρα μορφής Τέχνης και από την άλλη μας ανοίγει εναν άγνωστο τελείως δρόμο. Ολα σ’αυτον τον τελευταίο προχω6ρουν με ερωτηματικά. Δύσκολα ερωτήματα που αφορούν την παραγωγή του έργου, την Επικοινωνία του, την αγορά, την διανομή, την αξία, τις εμπειρίες, τον συντελεστή αξιολόγησης και κυρίως την αισθητική. Πολλά και μονίμως ανοιχτά ερωτήματα που αφορούν επίσης το χωροχρονικο πεδίο άσκησης της Τέχνης, δηλαδή τον χώρο και χρόνο που αυτή ασκείται ,μιας και ως δημιουργική κι αισθητική αντίληψη είναι πολύ μακριά από αυτήν που ως τώρα χρησιμοποιούσαμε στην καλλιτεχνική καθημερινότητα μας. Ας το δούμε λοιπόν αναλυτικότερα.
Αν στην ως τώρα αισθητική μας αντίληψη για την Τέχνη ,τα διάφορα αξιωματικα χαρακτηριστικά της, ως μορφικη ( δηλαδή φορμαλιστικη δράση, ως έρευνα και γέννηση μορφών) έχουν άμεση σχέση με αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα, η αν θέλετε με την αντίληψη μας για την πραγματικότητα κι υπακούουν σε ένα είδος τάξης, στην ψηφιακή ζωή και Τέχνη , βρίσκονται μάλλον σε αταξία. Γιατί αυτός ο νέος χώρος, ο ψηφιακός, έχει τα εξής τέσσερα βασικά συστατικά που τον θεμελιώνουν και τον καθορίζουν.
1. Η πραγματικότητα ως “αλλος” χώρος.
Το πρώτο θεμελιώδες συστατικό της ψηφιακής Τέχνης είναι οτι στηρίζεται σ’ενα χώρο που δεν έχει τις ιδιότητες μιας σταθερής παρουσίας. Δηλαδή το δίκτυο επικοινωνίας , γνωστοποιείται μεσα από έναν μηχανισμό λειτουργίας ,φτιαγμένον από αόρατες συνδέσεις, που μας επιτρέπει την οπτικοποίηση του αποτελέσματος που γυρεύουμε για μια μόνο στιγμή. Με άλλα λόγια, ακόμη πιο απλά, αυτο που συνήθως ονομάζουμε ” πραγματικότητα “, αυτή η αίσθηση του απτου ,η πραγματικότητα που αποδεικνύεται μέσω των αισθήσεων μας ( πιανουμε ενα τραπέζι, άρα υπάρχει) ,αυτή λοιπόν επαναλαμβάνω η πραγματικότητα, δεν είναι η ίδια. Έχει αλλάξει. Η παρουσία της εμφανίζεται μόνον μέσα απο κωδικούς πρόσβασης και τεχνικής φύσεως ( μαθηματικά) δεδομένα , τα οποία αν και δεν γνωρίζουμε, εν τούτοις τα χρησιμοποιούμε. Αυτή η ψηφιακή πραγματικότητα, παρότι μας φαίνεται σαν κάτι έξω από τις ως τώρα βεβαιότητες μας για τον γύρω μας χώρο η αυτον των αντικειμένων, εν τούτοις δεν είναι κάτι το ψεύτικο. Υπάρχει ως κάποιος “αλλος” χώρος, ως κάτι το υπαρκτό αλλ’ανεξαρτητα της πραγματικότητας του.
2. Η εικονική διάσταση.
Ο όρος “εικονικο” χρησιμοποιείται πλέον στην καθημερινότητα μας και ποικιλοτρόπως. Εννοούμε με αυτον σχεδιάσματα αντικειμένων η κι έργων Τέχνης, σχεδιάσματα που μπορούν μελλοντικά να γίνουν πράξη, κοντολογίς, οτιδήποτε βρίσκεται στα όρια της φαντασίας μας ως λανθάνουσα αθέατη δύναμη. Στα πλαίσια όμως της πληροφορικής ο όρος αυτός χαρακτηρίζει την δυνατότητα επέκτασης εφαρμογών ενος λογισμικού ,με δυνατότητα ενεργοποίησης του η οχι. Αυτή η περιοχή εν δυνάμει επεκτασιμη ,επιτρέπει την διενέργεια κινήσεων και λειτουργιών μέσα σε πολύ λίγο ,σε ελάχιστο ακόμη και στιγμιαίο χρονικό διάστημα.
3. Η Διάδραση.
Ενώ ο όρος στην ως τώρα συνήθη καθημερινή γλώσσα σημαίνει μια δραστηριότητα συναλλαγής μεταξύ δυο η περισσότερων ατόμων, στην ψηφιακή γλώσσα,σημαίνει μια ιδιότητα του εικονικού χώρου, σύμφωνα με την οποία, ο χρήστης μπορεί να μεταβάλλει ανα πάσα στιγμή το αντικείμενο της ζήτησης του η ακόμη και την ίδια την ζήτηση. Αυτή η διαδικασία παρέμβασης ενός χρήστη ( πχ τα βιντεο-παιχνιδια) μπορεί να επαναληφθεί επ’απειρον.
Τα πιο πάνω αναφερθεντα τρια χαρακτηριστικά της ψηφιακής ζωής, γεννούν ενα τηλε-εργο, μια τηλε-υπαρξη ,η οποία δεν έχει πλέον υποχρεωτικά έναν δημιουργό αλλα ενδεχόμενα περισσότερους. Επίσης η όλη διαδικασία ( προσχεδιασμα, συμφωνία, εκθεση-διαδοση) είναι κάτι το ενιαίο . Ο Χρόνος δεν είναι πια διάρκεια ,δεν υπάρχει κίνηση καθότι είναι της στιγμής και βέβαια η έννοια της έκθεσης η του καταλόγου μιας έκθεσης, όπως και των γκαλερί,των μουσειων, η του εμπόρου Τέχνης, χάνουν την ως τώρα σημασία τους. Αν τώρα σ’αυτην την λογική προσθέσουμε και το ηδη αναφερθεν σε αυτο το κείμενο nft ,τότε γίνεται αμέσως αντιληπτό οτι υπάρχει απώλεια της πατρότητας του έργου Τέχνης. Με οικονομικές επίσης συνέπειες. Όταν δηλαδή μεταβάλλεται συνεχώς ενα έργο Τέχνης από την δραστηριότητα πολλών , ποιός έχει το δικαίωμα της είσπραξης των πνευματικών δικαιωμάτων; Μπροστά μας ανοίγεται έτσι μια μεγάλη μάχη σε πολλά επίπεδα ( εμπορικό, νοηματικο ως κι υπαρξιακό) που γεννιέται απο την κυριαρχία σήμερα του Τεχνομηδενισμου. Όμως πάνω απ’ολα είμαστε αντιμέτωποι με το κρίσιμο ερώτημα: βρισκόμαστε στο τέλος της Αισθητικής;
Γιατί όλα τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά της ψηφιακής Τέχνης, αποδυναμώνουν κι εξασθενιζουν ουσιαστικά τον ως τώρα ρόλο των κριτικών Τέχνης, τον γκαλεριστων, των διοργανωτών εκθέσεων, των καθηγητών Αισθητικής κλπ. Κι αυτό γιατί οι κριτικοί για παράδειγμα η οι άλλων ειδών σχολιαστές Τέχνης, ως τώρα έκριναν κι εργαζόντουσαν με βάση τα έργα που έβλεπαν σε ενα συγκεκριμένο χώρο ( γκαλερί,Μουσείο,εργαστήριο καλλιτέχνη κλπ),τα έργα που είχαν μια αισθητή παρουσία. Τώρα στην ψηφιακή εποχή πως θα εργάζονται η θα ερευνούν επιστημονικα όταν το έργο έχει γίνει μια εναλλασσόμενη και μόνο εικόνα, φευγαλέα εικόνα ; Δίχως ανάλυση και αισθητικά κριτηρια ενα έργο Τέχνης δεν υπάρχει. Είναι οι αισθητικές αξίες, όποιες και ναταν που το καθόριζαν, είτε έτσι είτε αλλιώς ,είτε θετικά είτε αρνητικά. Που οδηγεί λοιπόν αυτή η κατάσταση; Στο τέλος της Αισθητικής η στην γέννηση μιας άλλης νέας ,αχαρτογράφητης ακόμα αισθητικής; Αυτό όμως είναι ενα ουσιαστικό ερώτημα που αργά η γρήγορα θ’ απαντηθεί στα πλαίσια της νέας πραγματικότητας στην Τέχνη που φέρνει η ψηφιακή ζωή.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης,ποιητης,εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
