Η Μεταμοντέρνα Τέχνη.
Αν έγινε ,με όσα έγραψα στο προηγούμενο κείμενο μου, κατανοητό το τι είναι κατά βάση η Μοντέρνα Τέχνη, αν έγινε κατανοητό οτι η μοντέρνα τέχνη αφορά κυρίως την κοινωνία της κατανάλωσης και του θεάματος, τότε μπορώ να περάσω σε κάποια συνοπτικά συμπεράσματα ,που είναι ένα είδος επιλόγου και προλόγου ταυτόχρονα ,για αυτο που θ’ακολουθήσει : την προσπάθεια μου να προσεγγίσω και να σας καταθέσω με τον πιο απλό τρόπο που μπορώ ( δίχως να γίνουν βέβαια εκπτώσεις στην ποιότητα και την επιστήμη των ιδεών) το ποιά είναι τα χαρακτηριστικά και η φυσιογνωμία την Σύγχρονης Τέχνης και πόσο καθοριστική ήταν η επίδραση του Ηράκλειτου σε αυτήν και πολύ πιο συγκεκριμένα ,στις εγκαταστάσεις (installations) και τις περφορμανς (performances ) ,που είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική μεταξύ άλλων μορφή σύγχρονης Τέχνης.
Αν μπορώ λοιπόν ,για να προχωρήσω στο δεύτερο μέρος της έρευνας μου, να μαζέψω κάπως τις λέξεις κλειδιά της Μοντέρνας Τέχνης αυτά είναι: Καινοτομία, avant-garde (πρωτοπορια) , work in progress ( έργο εν προοδω ), καταναλωτισμός , εξέλιξη, ευθύγραμμη πορεία των μορφολογικων καινοτομιών του έργου Τέχνης, συνεχής διαδοχή κινημάτων, ριζοσπαστικότητα, επανάσταση, ρήξη με ο,τι στατικά παραδοσιακο, άρνηση του συντηρητισμού.
Και κυρίως πρέπει να τονιστεί το εξής : προέχει η δημιουργική εξέγερση κι επαναστατικότητα της εμπορικότητας. Η για να το πω αλλιώς. Πρώτα σκέφτεται τι θα δημιουργήσει ο καλλιτέχνης κι έπειτα τι θα κερδίσει από πωλήσεις. Υπάρχει μια ιδεολογία καινοτομικής εξέγερσης στον Μοντέρνο καλλιτέχνη. Δεν παράγει έργο επειδή το συνδέει με κάποιο εμπορικό στοχο υποχρεωτικά, αλλά παράγει έργο γιατί κυριαρχείται πρώτα και κύρια. από την ανάγκη ελευθερίας καλλιτεχνικής έκφρασης Ακόμη κι ο “δραχμοφονιας” Πικασσο, πρώτα ενδιαφέρεται γι’αυτο που θα ζωγραφίσει κι έπειτα για την πώληση του. Έτσι έχουμε μπροστά μας την εικόνα του μοντέρνου καλλιτέχνη ο οποίος κάνει τα πάντα για να υπηρετήσει την ιδέα της διαρκούς αλλαγής ,μεταβολής κι εξέλιξης του έργου Τέχνης.
Η πορεία αυτή,η χρονικά και μορφολογικά ευθύγραμμη, σταμάτησε τον φρενήρη ρυθμό της προς το τέλος της δεκαετίας του ’70. Τότε που έχουμε την εμφάνιση αυτού που συχνά έχουμε ακούσει γύρω μας του μετα-μοντέρνου ( post-modern).
Τι είναι λοιπόν αυτο ;
Το Μετα-μοντέρνο.
Για να γίνει λόγος για το “Μετα-μοντερνο”, και ν’ακουστει αυτό σαν ορος, χρειάζεται μας λέει η λογική, να’χει γίνει λόγος για το τέλος του Μοντέρνου . Πρέπει μ’απλα λόγια να τελειώσει το μοντέρνο για να μιλήσουμε για το “μετα-μοντερνο”, ορο που φιλοσοφικα τον εισήγαγε λειτουργικά στον λόγο της σκέψης, ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν-Φρανσουα Λυοταρ (Jean Francois Lyotard) με το βιβλίο του που αμέσως έγινε κείμενο αναφοράς με τον τίτλο “La condition Post-moderne”. Ταυτόχρονα στις αρχές της δεκαετίας του’80 ,στο centre georges Pompidou στο μέγαρο Πομπιντου στο Παρίσι,πραγματοποιήθηκε μια εντυπωσιακή έκθεση με τον τίτλο “les immateriaux”. Η έκθεση αυτή που περιελάμβανε τα πάντα,από έργα Τέχνης μέχρι αντικείμενα της πιο σύγχρονης τεχνολογίας , δημιουργήθηκε υπο την εννοιολογική επιμέλεια του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν Φρανσουα Λυοταρ. Το γεγονός άφησε εποχή και σημάδεψε τον καιρό του. Γιατί;
Γιατί η έκθεση αυτή είχε άμεση κι έμμεση συνάφεια με το βιβλίο του ίδιου του επιμελητή φιλοσόφου “η μετα-μοντέρνα κατασταση”. Ποιές ήταν αυτές οι συναφειες;
Ο Λυοταρ ανήγγειλε την νεα εποχή ,αυτήν του άυλου κόσμου ,των νέων τεχνολογιών , της άυλης επικοινωνίας, εξ ου κι ο τίτλος ” τα α-υλα” ( les immateriaux).
Η αναγγελία της νεας πραγματικότητας ήταν ταυτόχρονα κι η σηματοδότηση της παγκοσμιοποίησης ,η αν θέλετε της παγκοσμιοποιημενης πλέον και στο εξής, των νέων μορφών επικοινωνίας . Ειτε μέσω των βίντεο, είτε μέσω του ίντερνετ η τέλος πάντων των οποίων νεων τεχνολογιών, το θέμα της “Επικοινωνιας” έμπαινε στην πρώτη γραμμή της καινούργιας εποχής. Μιας εποχής που διαλαλουσε τον εκδημοκρατισμό της Τέχνης, δηλαδή το άνοιγμα της πλέον σε όλο και μεγαλύτερα παγκοσμίως κοινωνικά στρώματα . Κι επίσης μίας εποχής που, ακριβώς επειδή θέλει την Τέχνη ν’ανοιξει σε όλο και περισσότερο κόσμο, ακριβώς επειδή την θέλει οχι προνόμιο των ειδικών αλλά αν γίνεται όλων, μιας εποχής που επιδιώκει ιδεολογικά και πρακτικά να δώσει στον καθένα ,μέσω των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου , την δυνατότητα να γίνει καλλιτέχνης ( να μπορεί να ζωγραφίσει για παράδειγμα έργα η γλυπτά μέσω του κομπιούτερ) , αυτή λοιπόν η εποχή και το μεταμοντέρνο πνεύμα της ,θέλει άμεσα και την πρόσβαση της στις αγορές ,στην ευκολία εμπορικής επικοινωνίας ,οχι μέσω των γνωστών ήδη επαγγελματικών φορέων Τέχνης ( όπως πχ οι γκαλερί, οι έμποροι Τέχνης, γενικώς οι μεσάζοντες )αλλά απευθείας, ο παραγωγός του έργου με τον αγοραστή.
Έτσι επικοινωνία κι αγορές ,χερι-χερι ,συνεργάζονται πλέον στο εξής ,ως δύο αξεπέραστοι θεμελιακοι παράγοντες της μετα-μοντέρνας εποχής. Μια τέτοια όμως εξέλιξη είναι φυσικό να επηρεάσει απο τις ανθρώπινες , κοινωνικές,εμπορικές,πολιτικές,αισθητικές σχέσεις , ως την ίδια την εξέλιξη της Τέχνης.
Το τέλος του Μοντέρνου σημαίνει και το τέλος της πρωτοπορίας, avant-garde . Μην ξεχνάμε οτι η ανθρωπότητα βαδίζει προς το τέλος του 20ου αιώνα και της δεύτερης χιλιετίας. Ξαφνικά το άγχος κι ο φόβος του άγνωστου,η συνειδητοποίηση του χρόνου, δημιουργούν έντονα υπαρξιακά ερωτήματα στην Τέχνη και τους καλλιτέχνες. Αν αυτό συνδυαστεί και με την οικονομική κρίση του πετρελαίου ,το 1974, και με τόσα άλλα ζητήματα που έβαλε η μετά τον Μάη του ’68 εποχή ,ζητήματα πολιτικής, αξιών, εμπιστοσύνης κλπ, τότε μπορεί να γίνει κατανοητό οτι ,η φρενήρης ευθύγραμμη μοντερνιστική εξέλιξη και πρόοδος ,πέρασε ξαφνικά στο ρελαντί. Το ζήτημα “τωρα τι κάνουμε στην Τέχνη;” έγινε επιτακτικό υπαρξιακό ερώτημα. Κι η απάντηση ήρθε: κοιτάμε μπροστά αλλά κοιτάμε και πίσω, ώστε ναχουμε κάποιες ρίζες ταυτότητας. Αυτο το μπροστά και πίσω ταυτόχρονα, αυτή η βαθιά επιθυμία να θέλουμε και το πριν και το τώρα ,άρχισε ν’αναμιγνυεται. Παλιό και νεο πλέον δεν ανταγωνίζονται το ένα το άλλο όπως συνέβαινε σε πολλές περιπτώσεις στην Μοντερνα Τέχνη, αλλά συνυπάρχουν.
Ο καλλιτέχνης ,ως δημιουργος-παραγωγος ,ενδιαφέρεται εξ’ισου το δημιούργημα του να γίνει παραγωγικό προιον και να πωληθεί. Δεν έχουμε πλέον την λογική πρώτα η Τέχνη και μετά το εμπόριο. Τώρα έχουμε Τέχνη κι εμπόριο μαζί. Από την στιγμή δε που χάνουν την μονοπωλιακή δύναμη τους οι μεσάζοντες της Τέχνης, τώρα ο “καθενας” καλλιτέχνης μπορεί να γίνει κι έμπορος του καλλιτεχνικού του έργου ,το οποίο σιγα σιγα θα μετατραπεί ,ειδικά απο την δεκαετία του ’90 ως σήμερα σε “προιον”. Θα πάρει τις διαστάσεις, στο μυαλό του σύγχρονου καλλιτέχνη και της σύγχρονης Τέχνης ,ενος καλλιτεχνικού προϊόντος που υπάρχει γιατι τοχει εκτιμήσει και ,”νομιμοποιησει”η αγορά. Αυτή που απο τον ρόλο της να “νομιμοποιησει”σιγα σιγα ,μετατρέπεται σε κυρίαρχο παίχτη , και ως προς την έννοια αλλά και την μορφή πλέον του έργου τεχνης-προϊόντος. Γι’αυτα όμως θα μιλήσω πιο αναλυτικά κι επισταμένα στο επόμενο κεφάλαιο αυτού του πονήματος ,την σύγχρονη Τέχνη αυτή καθεαυτη ,πριν προς το τέλος εξηγήσω το πόσο είχε αυτή επίδραση ,τουλάχιστον στο υγιές μέρος της, απο τον Ηράκλειτο.
Γιατι θα μπορούσα να πω με απλά λόγια οτι η μεταμοντέρνα αντίληψη στα εικαστικα δρώμενα ακολούθησε τους δύο βασικούς δρόμους που χάραξε η μοντέρνα τέχνη αλλά βέβαια με τα δικά της προαναφερθέντα χαρακτηριστικά.
Ποιοί είναι αυτοί οι δύο δρόμοι;
Στην Μοντέρνα Τέχνη υπήρξε ο δρόμος της ζωγραφικής έκφρασης ,αυτόν που άνοιξε ο Πικάσο και τόσοι άλλοι γύρω από αυτόν κι ο δρόμος που άνοιξε ο Μαρσελ Ντυσαμπ με τα ready made του, δηλαδή ο δρόμος της εισαγωγής του βιομηχανικού προϊόντος, (μέσω της μετατόπισης του απο τις “φυσικες”του ρίζες), στην γλώσσα της Τέχνης ,ως γλώσσα της Τέχνης. Με πιο απλά λόγια. Ο Πικάσο θεμελίωσε την ριζική αλλαγή της ζωγραφικής απο αναπαραστατική ,από αντιγραφικα μιμητική ,σε βιωματικά “μιμητικη”, δηλαδή στην ζωγραφική δράση της εσωτερικής μας εμπειρίας με τον κόσμο και τα πράγματα. (Ζωγράφισε δηλαδή δίχως την τεχνική της προοπτικής να δημιουργήσει όγκο και εσωτερική διάσταση στα θέματα του).
Ο Ντυσαμπ , η άλλη πορεία της μοντέρνας Τέχνης, δημιουργησε έργα μέσα από την μετατόπιση η την “υπεξαιρεση” των βιομηχανικών αντικειμένων. Τα αποσπούσε από τον αρχικό προορισμένο λειτουργικό τους σκοπό και τους έδινε μια άλλη,διαφορετική ,μη-λειτουργικη βιομηχανικά ,αλλά λειτουργική καλλιτεχνικά ,διάσταση, δηλαδή μια άλλη, νεα ζωή. Παράδειγμα,όταν πήρε τον ουρητηρα που είναι φτιαγμένος για να ουρίσει κάποιος , και τον έβαλε στο Μουσείο, μετατρέποντας τον, αυτόματα σε έργο τέχνης μη-πλαστικο , και εισάγοντας ταυτόχρονα στην φιλοσοφία της Τέχνης την πρόταση οτι μπορεί το “Περιεχον” να ορίσει ως εργσ Τέχνης το “περιεχόμενο” κι οχι το αντίθετο που ίσχυε για αιώνες.
Αυτές οι δύο βασικές μοντέρνες γραμμές συνεχίστηκαν και στην μεταμοντέρνα εποχή και Τέχνη. Έχουμε την μεταμοντέρνα γραμμή των για παράδειγμα μεγάλων καλλιτεχνών όπως μεταξύ άλλων, οι Κιφερ και Μπαζελιτς που πήραν ,με τον δικό τους τρόπο την σκυτάλη του ζωγραφικου “πνευματος” και της ζωγραφικής συνέχειας. Κι έχουμε και την μεταμοντέρνα γραμμή των ,μεταξύ άλλων, Τζεφ Κουνς και Νταμιαν Χιρστ ,οι οποίοι ,έχουν συνεχίσει κι ερμηνευσει με τον δικο τους τροπο ,την αντίληψη των αντικειμένων ( κι ειδικά των Ποπ) του Μαρσελ Ντυσαμπ.
Αυτά όμως θα τα δούμε πιο αναλυτικά στο επόμενο άρθρο, την επόμενη εβδομάδα .
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης, ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
