Σοπενχάουερ. Ο κόσμος σαν βούληση και παράσταση . Το φαρμακο της τέχνης.
Γεννημένος στην Πολη Γκντανσκ ( σήμερα στην Πολωνία τοτε στην Πρωσσια) στις 22 Φεβρουαρίου του 1788, ο Ριχάρδος Σοπενχάουερ, ηταν γονος πλούσιας οικογένειας. Ο πατέρας του ηταν πλούσιος έμπορος κι εφοπλιστής και προόριζε τον γυιο του για διαδοχο των επιχειρήσεων του. Η μητέρα του ηταν συγγραφέας κι ηταν σε μεγάλο κύκλο διανοουμένων της εποχής της. Μεταξύ των φίλων της ηταν κι ο Γκαίτε
Απο τον πατέρα του πηρε το κοσμοπολίτικο στοιχείο κι έκανε πολλά ταξίδια ,μεταξύ άλλων σε χώρες όπως Ολλανδία, Ελβετια, Αυστρία, Αγγλία ενώ έμεινε δυο χρόνια στην Γαλλία οταν ήταν μόλις εννια χρονών. Επίσης έμαθε πολλές γλώσσες . Καθε ταξιδι του στην νεαρή ηλικία ητσν οργανωμένο από τον πατέρα του ώστε ο γιος του να ταξιδεύει σε χώρες ώστε να μσθει την γλώσσα τους. Λέγεται μάλιστα οτι κσι το ονομα του Αρθούρος επιλέχτηκε γιατί κατσ τον πατερσ του ειναι ενσ ονομα που υπάρχει αυτούσιο σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες.
Από την μητέρα του πήρε την αγαπη για τα γράμματα και τις τέχνες όπως και την χαρά να συναντιέται με σημαντικούς πνευματικούς ανθρώπους αλλα και να δείχνει ενδιαφέρον για συζητήσεις σε κύκλους διανοουμένων.
Η έντονη πίεση του πατέρα του για να στραφεί ο γυιος του προς τις επιχειρήσεις του ,αλλά κι η εύθραυστη υγεία του νεαρού Σοπενχάουερ ,ηταν η αιτία να περάσει πολύ δύσκολα παιδικά χρόνια. Στα δεκαπεντε του ταξιδεύει εκ νέου στην Ευρώπη ,στην Αγγλία, στο Παρίσι, την Λυών, την Σαβοια, την Ολλανδία κλπ. Παλι για να μάθει ξένες γλώσσες. Βέβαια αυτά τα ταξίδια του άνοιξαν το μυαλό και διεύρυναν την σκέψη του ,για να χρησιμοποιήσω τον ορο ” διευρυμένη σκεψη” του Καντ που Ο Σοπενχάουερ εκτιμούσε τοτε πολύ. Με το που επέστρεψε απο τον μεγαλο ταξιδιωτικο του περιπλου εργάστηκε για ενα περίπου χρονο στις επιχειρήσεις της οικογένειας. Δίχως όμως κανένα ενδιαφέρον. Αυτη η έντονη μελαγχολία που είχε απο παιδι τον βάραινε ολο και πιο πολύ. Και μεγάλωσε ακόμα περισσότερο τον επόμενο χρόνο που πέθανε ο πατέρας του. Ο θάνατος του γονιού του τον αποσταθεροποιησε κι η φυσική εσωστρέφεια του μεγάλωσε κι αλλο. Ο Σοπενχάουερ σαν άνθρωπος ήθελε πάντα να’χει κοινωνικη παρουσια κι όμως δεν το κατάφερνε. Ηταν τον περισσότερο καιρό μοναχικός παρα τις προσπάθειες της μητέρας του να τον κοινωνικοποιησει και η οποία αφού πούλησε τις οικογενειακές επιχειρήσεις εγκαταστάθηκε μαζί του στην Βαιμαρη. Τα χρόνια του γυμνασίου στην Gotha αλλα και στην Weimar αρχίζει να μελετά κλασσικούς φιλοσόφους . Υπήρξε άριστος μαθητής κι είχε την τύχη να συναναστρέφεται τον Γκαίτε που ηταν φιλος της μητέρας του. Μετα το τέλος των κλασσικών του σπουδών ο Σοπενχάουερ το 1809 εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο του Gottingen . Ήθελε αρχικά να σπουδάσει ιατρική. Είχε έντονο μέσα του το αίσθημα του τραύματος και της θεραπείας. Ήθελε να βρει τρόπους να “ξεκαθαρίσει” τους λογαριασμούς του με το αίσθημα θανάτου που τον κυνηγούσε απο την πολύ νεαρή του ηλικία, δείγμα προφανώς της ακρατης ευαισθησίας του που ειχε και σαν χαρακτήρας αλλα και σαν ασθενικο παιδι. Όμως την θεραπεία και την” ιατρική” του μυαλού και της ψυχής την βρήκε σε εναν αλλο “ιατρικο” κλαδο. Αυτον της Φιλοσοφίας. Ένας από τους καθηγητές του εκεί ο φιλόσοφος Σουλτσε τον μυει στα έργα των Καντ,Πλάτωνα,Αριστοτέλη και Σπινόζα. Ένας άλλος Καθηγητής του ο Μαγιερ τον μυει στις ανατολικές θρησκείες και συγκεκριμένα στον Ινδουισμό και τον Βουδισμό ,απο τον οποιο οχι μόνο επηρεάστηκε βαθιά ,αλλά επίσης έγινε ένας απο τους πιο σημαντικούς στοχαστές του στην Δύση. Αυτη η διπλή επίδραση εκείνο τον καιρό Ελληνισμού και Βουδισμου τον σημάδεψαν καθοριστικά κι επηρέασαν ουσιαστικά την φιλοσοφία του και ειδικά το μετέπειτα κολοσσιαίο έργο του ” ο κόσμος σαν βούληση και παρασταση”.
Απο το 1811 ως το 1813 συνεχίζει τις σπουδές του στο Βερολίνο. Παρακολουθεί τα μαθήματα του Φιχτε ,απο τον οποίο κι απογοητεύεται ,αλλά επίσης συνεχίζει και μαθήματα αρχαίας ελληνικής και ρωμαικης γραμματείας. Είναι δε το 1814, σε ηλικία είκοσι πέντε ετών στο Πανεπιστήμιο της Ιενα ,που θα παρουσιασει την διδακτορική του διατριβή καθοριστικα επηρεασμένη απο τον Καντ . Από το 1814 ως το 1818 γραφει το διάσημο αλλά και σημαντικό έργο του ” ο κόσμος σαν βούληση και παρασταση”. Η αγωνία του να βρει λύση θεραπείας στα υπαρξιακα κι αισθητικα του ερωτήματα βρίσκει τον δρόμο της: Η Βούληση για τον Σοπενχάουερ προκαλεί πονο κι ανέχεια . Από αυτά μπορεί να λυτρωθεί κάποιος μόνο μέσω του αισθητικού αναστοχασμου και της περισυλλογής. Καθε άτομο εχει μεσα του την Βούληση. Η πραγματιποιηση των επιθυμιών μας είναι ματαιη γιατί η επιθυμία δεν τελειώνει ποτέ,είναι αλογη, ακαθοδηγητη κι ολο θέλει περισσότερα.Η Βούληση ελέγχει τις πράξεις του ατόμου αλλά και όλα τα δυναμενα να παρατηρηθούν φαινόμενα. Αυτη η αντίληψη της Βούλησης θυμίζει το ” καθαυτό ” του Καντ. Αφού λοιπόν η επιθυμία δεν ικανοποιείται και μενει “τραυματισμένη” κι αφού η Βούληση ( απο το ρημα Βουλομαι που σημαινει επιθυμω, θελω,μπορω ) δεν οδηγεί σε σωτηρία τον άνθρωπο ,τότε τι μπορεί να κάνει; Να παραδωσει το” θελειν”του στον κόσμο της Παράστασης . Δηλαδή στην αναπαραγωγή της πραγματικότητας μέσω του έργου τέχνης. Μ’αλλα λόγια αφού δεν μπορούμε να ικανοποιήσουμε τις επιθυμίες μας ( απουσια δηλαδή σκοπου αιτιότητας) μπορούμε να μάθουμε το πως να ζουμε , την τεχνη του ευ ζην ,η οπως ο ίδιος λέει την τεχνη της ευδαιμονίας. Κι αυτό γίνεται μεσα απο μια βασική αρχή που είναι κι Αριστοτελική : ν’αποφευγουμε οσο γίνεται ο,τι μας προκαλεί λυπη και να ζουμε τις επιθυμίες μας μέσα απο την τέχνη. Η τέχνη δηλαδή είναι η “ιατρική” απάντηση στην αγωνία της ύπαρξης και του θανάτου Παρότι η ιδεα του της Βούλησης επηρέασε τον Νίτσε καθοριστικα εν τούτοις έδωσε μια άλλη κατεύθυνση ο ίδιος στην Βούληση του. Αντί δηλαδή την θέληση για δύναμη που επέλεξε ο Νίτσε, ο Σοπενχάουερ επέλεξε να βρει στρατηγικές λύτρωσης της καθημερινής ζωής. Όπως η τεχνη σαν θεραπεία , η ηθική ως άσκηση ευσπλαχνιας, η πνευματικότητα ως δρόμο προς την ηρεμία και την απουσία ταραχής . Η Φιλοσοφία ηταν γι’αυτον φάρμακο εναντίον του φόβου και του θανάτου . Στόχος του ητσν να νικηθουν οι φόβοι απο την τέχνη της ευτυχίας η οποία μπορεί να μαθευτεί μέσω άσκησης κι αναστοχασμου Έτσι προτείνει την συμφιλίωση με τον κόσμο και την ευτυχία της ύπαρξης ,πετυχαίνοντας με αυτόν τον τρόπο την έξοδο από την τυραννία της Βούλησης.
Ολα τα επόμενα εργα του οπως πχ τα ” παρεργα και παραλειπομενα ” ειναι ουσιαστικά σημειώσεις και σχόλια του των βασικών του θέσεων στο έργο του ” ο κόσμος σαν Βούληση και παρασταση”.
Το 1819 του ανατέθηκε να διδάξει στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.Είναι εκεί που την ίδια περίοδο δίδασκε ο Χέγκελ ,ένας από τους κορυφαίους παγκοσμίως φιλόσοφους. Ο Σοπενχάουερ του κάνει σκληρή κριτική και μάλιστα βάζει το μάθημα του την ίδια ώρα με αυτήν του Χέγκελ.Αποτυχία. Λιγοι φοιτητές τον παρακολουθούν. Κι αποφασίζει να εγκαταλείψει το Πανεπιστήμιο. Και φεύγει για Ιταλία . Δυο χρόνια μετά βυθίστηκε σε βαθιά κατάθλιψη. Η διαφορά του με τον Χέγκελ ήταν κατα βαθος φιλοσοφική. Ο Χέγκελ μιλούσε για το Zet Geist ,το πνεύμα των καιρών, της εποχής. Αυτο προσανατολιζει τα μέλη της κοινωνίας. Ο Σοπενχάουερ πίστευε στην Βούληση που είναι μέσα στο άτομο. Πίστευε σ’ενα φιλελεύθερο σύστημα κυβέρνησης. Ήθελε το κράτος ν’αφήνει ελεύθερο τον πολίτη προς αναζήτηση της προσωπικής του λύτρωσης.Το κράτος γι’αυτον ηταν μόνο αναγκαιότητα για ν’ανασταλουν οι καταστροφικές τάσεις του ανθρώπινου είδους.Απόμακρος της Πολιτικής στοχαζοταν τις αιώνιες αξίες αμφισβητώντας την εξελικτική πορεία της ιστορίας. Ητσν εχθρός της δουλείας κι έβλεπε τον Χριστιανισμό οχι ως δόγμα αλλά ως επανασταση. Παρότι συχνά τον αποκαλούν μισάνθρωπο η φιλοσοφο της απαισιοδοξίας ,εγω θαλεγα οτι προσπαθώντας ν’αποφυγει την καθημερινή θλίψη έφτιαξε ενα τρόπο σκέψης που βοηθά κάποιον να ζήσει ήρεμα κι υπομονετικά μέσω της συναισθηματικής και πνευματικής άσκησης.
Η μεγάλη σημασία του έργου του φάνηκε προς το τέλος της ζωής του και συγκεκριμένα γύρω στο 1853 οταν τον ανακάλυψε ο Βάγκνερ. Η σκέψη του τον κατατάσσει στους μεγάλους φιλοσόφους που επηρέασαν και την φιλοσοφία και την λογοτεχνία του 19ου και του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα που επανέρχεται δυναμικά στην επικαιρότητα. Και κάτι εντυπωσιακο: οταν πέθανε άφησε την περιουσία του στον σκύλο του.
Δημοσθένης Δαββετας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης ,ποιητής, εικαστικός, γεωπολιτιστικος αναλυτής.
