Το δοκίμιο μου για τις φωτογραφίες του Kader Attia ( Βραβείο Marcel Duchamp) που δημοσιεύεται στο βιβλίο του Ludwig Museum στην Γερμανία .
Kader Attia και η δημιουργική ανατροπή των ορίων
Η αποδόμηση του παραδοσιακού εικαστικού λόγου είναι ένα από τα κύρια ζητήματα που κληροδότησε η νεωτερική αντίληψη στη σύγχρονη τέχνη. Αποδομώντας την «Μίμηση», αποδομήθηκε και η εικόνα του έργου τέχνης ως «τέλος» (τέλος και σκοπός ταυτόχρονα κατά τον Αριστοτέλη), ως «τέλειο», ως τελειωμένο. Την θέση του πήρε πια το ανοιχτό έργο, το έτοιμο για διαρκή διεύρυνση όπως έλεγε κι ο Καντ, το έργο που λόγω ακριβώς αυτής της ανοιχτότητάς του προσφέρεται για πολλαπλές ερμηνείες. Από τον Picasso και τον Le Corbusier ως τον Duchamp και τον Beuys, η διεύρυνση επετεύχθη μέσα από την μετωπική ή άμεση αντίδραση της avant-garde, η οποία δεν φοβήθηκε να συγκρουστεί με παραδοσιακές συμβάσεις εικαστικής δημιουργίας. Η φιλοσοφική βάση αυτής της αενάως διευρυντικής πορείας στηρίχτηκε μεταξύ άλλων σε δύο κορυφαίες στιγμές της φιλοσοφίας. Την προσωκρατική σκέψη και την σκέψη του Φρειδερίκου Νίτσε. Η πρώτη προσέφερε την δυνατότητα δημιουργίας μέσα από τον στοιχειακό κόσμο κι η δεύτερη προσέφερε την δυναμική του σφυριού, εκείνο του δημιουργικού σφυριού που πέφτει με απενοχοποιημένη βία πάνω στην λογική της Μίμησης και την θρυμματίζει.
Από τα θραύσματα, ακόμα και τα πιο μικρά, μπορεί να ξεκινήσει η νέα εικαστική γλώσσα που εν μέρει θα στηρίζεται στη θραυσμένη πραγματικότητα και εν μέρει στην φαντασία του θεατή που θα την συμπληρώνει. Σπάζοντας το «μιμητικό” γέννημα, κατά βάση θραύεται και η μορφική αρχιτεκτονική του. Αλλά κι αποδομώντας την τελειωμένη μορφή του έργου επιτυγχάνεται η επιστροφή στα πρωταρχικά στοιχεία-υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για να γίνει η μορφή. Πρόκειται για μία προς τα έσω πορεία της τέχνης, για μια πορεία που θέλει να πάει πέρα από την ιστορία των μορφών και ν’ αγγίξει τα πρωταρχικά δομικά τους στοιχεία. Θέλει να φτάσει στην «αρχή» της «τεκτονικής» πριν αυτή γίνει αρχιτεκτονική, πριν αυτή γίνει τελειωμένη μορφή. Σ’ αυτόν τον εικαστικό δρόμο πορεύτηκαν κι εργάστηκαν σπουδαίοι δημιουργοί που σημάδεψαν καθοριστικά την σύγχρονη τέχνη, όπως ο Beuys και ο Duchamp. Στον δρόμο αυτόν πορεύεται και ο Kader Attia.Φτάνει κάποιος να κοιτάξει τα έργα του για να δει αμέσως τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Και κυρίως για να δει το πώς λειτουργεί η ανατρεπτική δημιουργική διεύρυνση που διαπερνά απ’ άκρη σ’ άκρη την εικαστική γλώσσα του δημιουργού.
Αμφισβήτηση των συνόρων
Στο έργο του του 2009 με τίτλο Rochers Carrés βλέπουμε δύο νέους, ο ένας μαύρος, ο άλλος λευκός, να στέκονται πλάι-πλάι, κοιτώντας απέναντι στο βάθος. Πού στέκονται; Σε βράχια όπως αυτά που συχνά χτίζουν τα κράτη για να σηματοδοτήσουν την έννοια των συνόρων. Το δάπεδο αυτό δεν είναι λείο, δεν έχει την ευθύγραμμη ισορροπία που συνήθως χαρακτηρίζει τέτοιου είδους επιφάνειες. Κι όμως, οι δύο νέοι δεν δείχνουν να επηρεάζονται απ’ αυτήν την κατάσταση. Με την δική τους αίσθηση σταθερότητας κοιτούν συγκεντρωμένοι κι αποφασισμένοι προς την απέναντι πλευρά, εκεί που θάλασσα κι ουρανός συναντώνται, εκεί που η γραμμή τους είναι κοινή στο μάτι, εκεί που κατευθύνονται τα όνειρά τους για μια καλύτερη ζωή. Υπάρχει μια πολυδιάστατη προσέγγιση στο έργο του Kader Attia: συνδυάζει την πολιτική, την εικαστική, και την αυτογνωσιακή γλώσσα. Μια διαδρομή που προσφέρει ένα έργο διεύρυνσης, ανοιχτό στην ίδια την ζωή και την πραγματικότητα.
Πολιτική τέχνη
Η τέχνη του Kader Attia είναι πολιτική. Όχι με την έννοια μιας κομματικής τέχνης, αλλά με την έννοια που το έθεσε ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια, όταν έλεγε πως η πολιτική είναι η υψίστη των τεχνών. Κι είναι βαθιά πολιτική γιατί αγγίζει τα ουσιαστικά προβλήματα της καθημερινότητας των πολιτών. Τι πιο πολιτικό από το να δείχνεις στα έργα στου την επιθυμία και τ’ όνειρο των νέων να ξεφύγουν από τους περιορισμούς και την γκετοποίηση που βρίσκονται για να μεταβούν κάπου αλλού, να ταξιδέψουν για να καλυτερέψουν τη ζωή τους; Τι πιο πολιτικό από το να δείχνεις τα όρια ως ανισόπεδη πραγματικότητα πάνω στην οποία δεν μπορούν να σταθούν ως εγκατεστημένοι οι νέοι, αλλά στέκονται σε θέση αναχώρησης και αναμονής για την αναχώρηση; Τι πιο πολιτικό από το να βάζεις μαζί, πλάι-πλάι, δύο νέους διαφορετικής φυλής και να τους δείχνεις, σε πείσμα κάθε ρατσιστικής ή φυλετικά διαφορετικής αντίληψης, να συμμετέχουν από κοινού στ’ όνειρο του ξεπεράσματος των συνόρων για αναζήτηση ευτυχίας; Το σύνορο εδώ, στην περίπτωσή μας, παρότι εξαρχής μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά, ο Kader Attia το δείχνει έτοιμο να υποχωρήσει μπροστά στην σταθερή νεανική αποφασιστικότητα. Γιατί παρότι η «άλλη» πλευρά μοιάζει μακριά, εκεί που η γραμμή του ορίζοντα ενώνει γη και ουρανό, εντούτοις η θέληση των νέων φαίνεται να’ χει διάθεση να την φέρει κοντά. Μια τέτοια τέχνη όπως αυτή που εκφράζεται μέσα από τις εικόνες του Kader Attia είναι βαθιά πολιτική, γιατί συνδυάζει το ενδιαφέρον για τον άνθρωπο-πολίτη με την ανάγκη της σύγχρονης έκφρασης του εικαστικού λόγου.
Τα δομικά υλικά ως θεμέλιο γλώσσας
Η αξία των υλικών είναι πρωταρχικό στοιχείο στην γλώσσα του Kader Attia. Δεν τα δείχνει ως μέρη μιας τελειωμένης αρχιτεκτονικής. Το αντίθετο τα δείχνει ως μέρη μιας σπασμένης αρχιτεκτονικής. Ενδιαφέρεται πολύ για την άμεση σχέση του ανθρώπου με τα φυσικά υλικά. Οι νέοι, οι βράχοι, οι τετραγωνισμένοι βράχοι, ο φυσικός ορίζοντας είναι μια εικόνα που λειτουργεί ενωτικά. Δεν διαχωρίζεται το ανθρώπινο από το φυσικό στοιχείο. Το ένα είναι μέσα στο άλλο και αντιστρόφως. Εδώ μοιάζει να μας λέει ο καλλιτέχνης ότι η απελευθέρωση βρίσκεται στα σπασμένα όρια ή σύνορα μιας ήδη υπάρχουσας εικαστικής αρχιτεκτονικής. Το μέλλον βρίσκεται στο όνειρο, την φαντασία και όχι στα σκληρά όρια μιας ιστορίζουσας αρχιτεκτονικής των μορφών. Μας γυρίζει πίσω στα εξ΄ων συνετέθη του έργου, στα θεμελιώδη δομικά υλικά του και μας δίνει την δυνατότητα να φανταστούμε ότι εμείς θέλουμε στην συνέχεια. Η εικόνα του έργου Rochers Carrés συνδυάζει στιγμές εικαστικής παρατήρησης, φωτογραφίας, κινηματογραφικού λόγου. Πρόκειται για ένα έργο αμεσότητας που παρακινεί τον θεατή να αντιδράσει, να συλλογιστεί, να προσπαθήσει να ερμηνέψει μέσα από την δική του προσωπική ματιά και ερμηνεία.
Αυτογνωσιακό εργαλείο
Παράλληλα όμως το έργο αυτό λειτουργεί και ως αυτογνωσιακό εργαλείο. Γιατί γνωρίζοντας την εικαστική έκφραση στα εξ ων συνετέθη της αρχιτεκτονικής μορφής την επιστρέφει ταυτόχρονα σε μια αυτογνωσιακή κατάσταση. Ο Kader Attia προτείνει μια επιστροφή στην τέχνη στα πρωταρχικά δομικά της στοιχεία, αυτά που μπορούν στην συνέχεια να γίνουν υλικό και θεμέλιο μιας νέας εικαστικής μορφικής πορείας. Ταυτόχρονα το αυτογνωσιακό έργο του καλλιτέχνη ωθεί τον άνθρωπο να σταθεί στα πρωταρχικά στοιχεία της δημιουργίας. Τι έχουμε μπροστά μας κοιτώντας αυτή την εικόνα; Νερό, αέρα, γη και ανθρώπους. Πρόκειται πραγματικά για τα τέσσερα πρωταρχικά στοιχεία της κοσμικής αρχιτεκτονικής, όπως θα μας έλεγε ο Ηράκλειτος μιλώντας για τον Λόγο ή ο Πυθαγόρας μιλώντας για την «τετρακτύ». Εκ πρώτης όψεως κυττωντας το έργο θαλεγε κανεις όχι δεν ισχύει αυτό γιατί λείπει το στοιχείο της φωτιάς. Κι αν όμως φανταστούμε τον άνθρωπο (εν προκειμένω τους δύο νέους) ως στοιχείο της φύσης που φλέγεται από επιθυμία ζωής κι ονείρων; Τότε ναι, θα μπορούσαμε να δούμε την ανθρώπινη φωτιά να συνεργεί με τα υπόλοιπα στοιχεία και να μας δίνει ένα ποιοτικό μήνυμα της δουλειάς του Kader Attia: άνθρωπος και φύση δεν είναι διαχωρισμένα, αλλά μαζί συμβαδίζουν στην δημιουργία. Το έργο του καλλιτέχνη έχει και την λειτουργία μιας Κοσμικής αυτογνωσίας. Το θέμα της ολικής αυτογνωσίας (τέχνης και ανθρώπου) είναι πανταχού παρόν στο έργο του καλλιτέχνη. Το θρυμματισμένο σύνορο δεν είναι υποχρεωτικά κάτι το δυσάρεστο αν και επίπονο. Μπορεί να συμβάλει αντιθέτως στην αυτοκατανόηση του ορίου σ’ όλα τα επίπεδα: δηλαδή τι είχα-τι έχασα-τι έχω-τι θέλω να έχω. Πρόκειται για μία μετωπική άρνηση ενός θεατροφορεμένου εαυτού που έμαθε να ζει πίσω από μάσκες και τεχνητά πρόσωπα. Μπορούμε όμως να καταλάβουμε καλύτερα τα όσα αναφέρω στο επόμενο έργο του, του 2013, με τον τίτλο Mirrors and Masks.
Δίχως τη μάσκα του καθρέφτη
Μάσκα και καθρέφτης συνεργούν εδώ στη διεύρυνση και το άνοιγμα των συνόρων μεταξύ ιστορίας και σύγχρονης τέχνης. Η μάσκα ως αρχαιολογικό ίχνος είναι ταυτόχρονα κι ένα συμβολικό (τεχνητό) πρόσωπο που λειτουργεί ως ιστορικό αυτοεγκλειστικό σύνορο. Η μάσκα είναι το σύνορό μας. Δεν είμαστε ελεύθεροι, αλλά φοβισμένοι και «προστατευμένοι» πίσω από το τεχνητό προσωπείο. Βάζοντας σε συνεργεία μάσκα και καθρέφτη, ο Kader Attia θέλει ν’ αμφισβητήσει τα όρια (σύνορα) μεταξύ αρχαιολογίας και τέχνης, μεταξύ ιστορικού και καινούργιου, μεταξύ παλαιού και νέου. Μέσα από τη ματιά του καθρέφτη, η μάσκα ουσιαστικά σπάζει σαν σύμβολο κρυπτότητας, αγνώστου και αυτό-συνόρων και ανοίγεται δίοδος με το φανερό, το γνωστό, το πέρα-από-το-αυτοσύνορο. Ανοίγεται μία πορεία όπου το παρελθόν γίνεται γόνιμο κι ενεργό παρόν. Η μάσκα δεν είναι πια εδώ στοιχείο απομόνωσης κι αυτό-εγκλειστότητας. Γίνεται γέφυρα πολιτισμικού διαλόγου, διάλογος ιστορίας και υλικό για μία τέχνη όπου το «πριν» και το «τώρα» συνεργάζονται ισορροπημένα για ένα γόνιμο, διευρυμένο ανθρώπινο «μετά». Στο έργο του Kader Attia η μάσκα δεν κρύβει, αλλά αποκαλύπτει. Δείχνει το βαθύτερο εσωτερικό πρόσωπο ενός ιστορικού εαυτού έτοιμου να συμβάλει στη σύγχρονη οικουμενική έκφραση της τέχνης. Οι ως τώρα κρυφές, πετροποιημένες συγκινήσεις πίσω από τη μάσκα φανερώνονται, ζωντανεύουν, απελευθερώνονται. Γίνονται δομικό υλικό μιας εν δυνάμει ιστορικής, πολιτικής, πολιτισμικής και καλλιτεχνικής γλώσσας, κάτι σαν αρχιτεκτονική έκφραση in progress. Ο καταπιεσμένος ναρκισσισμός αντί να γίνει μούμια αυτοτιμωρίας, εδώ γίνεται ένας ανοιχτός ζωντανός οργανισμός εν δημιουργική γονιμότητα. Αντίστοιχο πνεύμα διαπερνά και το έργο του καλλιτέχνη του 2007 Untitled (Skyline).
Γκρέμισμα ψευδαισθήσεων
Τα ψυγεία που είναι κολλημένα μέσω μικρών καθρεφτών δίνουν την εντύπωση της γραμμής του ορίζοντα (Skyline). Αυτός ο ορίζοντας (λέξη που εμπεριέχει το όριο -δηλ. το όχι πέρα απ’ το καθορισμένο) ποιος είναι; Εδώ στην εικόνα βλέπουμε κάτι από μεγαλούπολη που μας οδηγεί αυθόρμητα σε μια ιδέα της αρχιτεκτονικής νεωτερικότητας(modernity).Είναι όμως ό, τι βλέπουμε πραγματικότητα ή ψευδαίσθηση; Ο καλλιτέχνης μας λέει ότι είναι το δεύτερο. Και μας το δείχνει ακόμα μια φορά μέσα από την χρήση των καθρεφτών. Ο καθρέφτης εισβάλλει στο «πραγματικό», το αποκαλύπτει, το ανατρέπει, το αμφισβητεί ως όριο-σύνορο. Ο καθρέφτης μας φανερώνει την αρχιτεκτονική νεωτερική ουτοπία διαλύοντας τα όρια της απόστασης.
Αυτή η μεγαλούπολη που από μακριά μοιάζει όμορφη και ιδεατή, από κοντά δεν είναι έτσι. Το όνειρο είναι μάλλον ένας εφιάλτης. Ο Kader Attia θέλει να γκρεμίσει τις ψευδαισθήσεις και να μας επιστρέψει στην πραγματικότητα. Στο δημιουργικό πέρα-από-το-όριο. Αυτό της διαρκούς γόνιμης αυτογνωσίας. Ταυτόχρονα όμως εδώ ενυπάρχει και μια κριτική της Αισθητικής. Κάτι που από μακριά φαίνεται ωραίο κι ανώδυνο, από κοντά δεν είναι. Όπως γίνεται κατανοητό κι από την” ποιητική” το αριστουργηματικό έργο του Αριστοτέλη , αλλιώς είναι να βλέπεις την φωτιά ενός ηφαιστείου που εκρήγνυται κι αλλιώς είναι να’ σαι στους πρόποδές του και να τρέχεις να σώσεις τη ζωή σου. Η Αισθητική μπορεί να πλανήσει. Κι αυτή την «πλάνη» μας δείχνει ο καλλιτέχνης πριν αυτή γίνει «απο-πλάνηση». Γι αυτό και δεν διστάζει να δείξει με τα έργα του την γυμνή πραγματικότητα, όπως αυτή αναδύεται μέσα από το γκρέμισμα των ψευδαισθήσεων. Ένα κλίμα που βρίσκουμε επίσης δυναμικό στο έργο του του 2015 με τίτλο Assesinos! Assesinos!.
Assesinos
Εκατό περίπου πόρτες κομμένες στη μέση και τοποθετημένες σαν ένα «Α», μαζί με μεγάφωνα που είναι αντίστοιχα τοποθετημένα ψηλά στην άκρη των πορτών, συνθέτουν το έργο του καλλιτέχνη με τίτλο Assesinos! Assesinos!. Όλη αυτή η σύνθεση μπορεί εύκολα να πάρει τις διαστάσεις ενός πλήθους διαδηλωτών που προέρχονται από πολλές και διαφορετικές χώρες του κόσμου. Assesinos! Assesinos!, φαίνεται να φωνάζουν όλοι αυτοί οι παγκόσμιοι διαδηλωτές, εκφράζοντας έτσι την δυσπιστία τους απέναντι στην κρίση. Άλλο ένα έργο του Attia όπου η πολιτική τέχνη είναι σε δράση. Και πάλι η έννοια του ορίου-συνόρου παραμένει κύριο θέμα. Η πόρτα είναι μια μεταφορά αυτού του ορίου, μιας και ελευθερώνει ή εμποδίζει την μετακίνηση. Είσοδος-έξοδος, ανοιχτό-κλειστό, ιδιωτικό-δημόσιο, γνωστό-άγνωστο, τόσα και τόσα ερωτήματα που αγγίζουν τα όρια της αυτογνωσιακής ταυτότητας, αλλά και την ίδιας της τέχνης, σαν ένας δρόμος που ενώνει και δεν διαχωρίζει. Το έργο αυτό εκτός απ’ τον εκ πρώτης όψεως καταγγελτικό, λόγω του τίτλου του, χαρακτήρα, σηματοδοτεί ταυτόχρονα και την ανάγκη γκρεμίσματος της ερμητικότητας, έτσι ώστε να επιτευχθεί μέσα από την κινητικότητα το πλησίασμα των διαφορετικοτήτων, ο διάλογος των αγνώστων, η ήττα του φόβου και η νίκη της αισιοδοξίας. Ο καλλιτέχνης μοιάζει να μας λέει ότι δεν υπάρχει αδιέξοδο. Υπάρχει παντού και πάντοτε διέξοδος. Ας την βρούμε, ας εργαστούμε γι αυτήν, ας την εορτάσουμε παίρνοντας παραδείγματα από την ιστορία, ακόμα και μέσα από γαστρονομικά υλικά. Το τελευταίο το βλέπουμε στο έργο του Attia του 2009 Untitled (Couscous).
Το διαχρονικά εφήμερο
Το φαγητό couscous είναι ένα διατροφικό στοιχείο το οποίο χρησιμοποιείται και προετοιμάζεται εδώ και 3.000 χρόνια. Κι εδώ βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα ενδιαφέρον παράδοξο. Από τη μία έχουμε υλικά που ΄χουν εφήμερη ζωή, γιατί ή θα φαγωθούν ή θ’ αλλοιωθούν κι από την άλλη έχουμε μια διαχρονική πολιτισμική συνέχεια που είναι εξίσου διαρκής στον χρόνο όπως τόσα γνωστά και σπουδαία έργα τέχνης. Ψάχνοντας για νέα υλικά και θέλοντας να πλησιάσει την αμεσότητα και καθημερινότητα του ανθρώπου με την τέχνη, ο Kader Attia χρησιμοποιεί ένα υλικό που δεν ανήκει στα γνωστά χρησιμοποιημένα εικαστικά. Σ’ αυτό το υλικό δομεί μια αρχιτεκτονική μορφή που πολλοί πιστεύουν ότι είναι μια απάντηση στον Le Corbusier και συγκεκριμένα στην λειτουργική, ορθολογική αρχιτεκτονική του. Πέρα όμως απ’ αυτό, η χρήση ενός εύπλαστου και ρευστού υλικού οδηγεί σε μία εικαστική πρόταση που μπορεί να θυμίσει τα οργανικά υλικά που χρησιμοποίησε ο Beuys για την γλυπτική του.
Στην πορεία του γίγνεσθαι
Κοντολογίς, η εικαστική γλώσσα του Kader Attia θα μπορούσε να ειδωθεί σαν μία δημιουργική προσέγγιση, ένας δημιουργικός διάλογος ανάμεσα στο ίδιο (το ελληνικό ταυτόν) και το άλλο (έτερον). Μας θέτει με ουσιαστικό τρόπο και σύγχρονη έκφραση ένα διαχρονικό, πανάρχαιο και πάντα σημερινό, ερώτημα: Ποια είναι τα όρια ανάμεσα σ’ εμένα (ως χώρα, ως πολιτισμός, ως κοινωνία, ως πολιτική, ως τέχνη) και το διαφορετικό; Θέλει να χαρτογραφήσει, όσο κι αν αυτό μοιάζει συχνά, εκ πρώτης όψεως, ανέφικτο, τις δυνατότητες του ήδη γνωστού σε σχέση με το άγνωστο. Ουσιαστικά, θέλει να διευρύνει τις αυτογνωσιακές και πολιτισμικές μας δυνατότητες, στοχεύοντας στην απομυθοποίηση του φόβου και της συνέπειάς του, του αποκλεισμού. Θέλει να ρίξει φως στις πιο σκοτεινές πλευρές του ανθρώπου κι έτσι να συμβάλει στην ποιοτική του ανέλιξη. Ταυτόχρονα, επιδιώκει να συνεργήσει στο να βρει η τέχνη την ισορροπία της ανάμεσα στην εικαστική και πολιτική της έκφραση. Η τέχνη του Kader Attia είναι βαθιά ανθρώπινη, γιατί είναι σε διαρκή ανατροπή των ορίων, της εσωτερικής και κοινωνικής μας ύπαρξης, είναι πιο κοντά σ’ αυτό που ο Πλάτωνας ονόμαζε «γίγνεσθαι».
Δημοσθένης Δαββέτας,
Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης . Ποιητής , Εικαστικός.